Αζερμπαϊτζάν Αρμενία Ναγκόρνο Καραμπάχ - Ζωή παγιδευμένη μεταξύ εκεχειρίας και πολέμου

[isabelle]

Ο Τιτανικός

Με τον ταξιτζή μας τον Αρπούν έχουμε πλέον αναπτύξει μια σχέση αμοιβαίας συμπάθειας. Είναι χαμηλών τόνων, ευγενής και συνάμα εξαιρετικά επικοινωνιακός. Με ελάχιστες ρώσικες λέξεις, ακόμα λιγότερες αγγλικές και άπειρη νοηματική, έχουμε καταφέρει ν’ ανταλλάξουμε μεταξύ μας τα βασικά. Νοιώθω εμπιστοσύνη.

Η δε πρότασή του για μια σύντομη παράκαμψη από το Βανκ επιβεβαιώνει ότι έχει καταλάβει πολύ καλά το ειδικό ενδιαφέρον μας για το παράδοξο.

Ένας εκκεντρικός Αρμένιος εκατομμυριούχος έχει χτίσει εδώ ένα ξενοδοχείο σε σχήμα Τιτανικού (!), με εκατό δωμάτια κι εγκαταστάσεις που καλύπτουν συνολικά μια επιφάνεια μεγαλύτερη από το ίδιο το χωριουδάκι απ’ όπου και κατάγεται.

Με περίπου μηδενικό τουρισμό στη χώρα, δεν το λες ακριβώς επιτυχημένη επένδυση από οικονομική άποψη, αλλά δεν βαριέσαι, άμα έχεις λεφτά για πέταμα, γιατί να χτίσεις κάτι χρήσιμο όπως, ας πούμε, ένα νοσοκομείο για τους συμπατριώτες σου, και να μην κάνεις απλά το κέφι σου;

Για να είμαστε όμως δίκαιοι, ο ίδιος εκατομμυριούχος έριξε τα λεφτά του και στην αναστήλωση του γειτονικού μοναστηριού Γκαντζασάρ, το μεγαλύτερο και πλέον ιστορικό του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Έργο του δέκατου τρίτου αιώνα, και πνευματικό σύμβολο για τους Αρμένιους, το μοναστήρι είχε υποστεί μεγάλες ζημιές από τους βομβαρδισμούς των Αζέρων στον πόλεμο του 1992-94.

Εκτός όμως από τις επισκευές που κάλυψε όλες από την τσέπη του, ο εν λόγω εθνικός ευεργέτης έγινε επίσης διάσημος και ως σπόνσορας μιας γαμήλιας υπερπαραγωγής εφτακοσίων ζευγαριών που έλαβε χώρα στις 6 Οκτωβρίου 2008, διακόσιοι εκ των οποίων παντρεύτηκαν εδώ στο Γκαντζασάρ. Περί ορέξεως…

Μ’ αυτά και μ’ εκείνα, κάπου εδώ τελειώνουν οι επισκέψεις που συμφωνήσαμε το πρωί με τον Αρπούν, και θεωρητικά ο επόμενος σταθμός μας είναι η Στεπανακέρτ. Πλην όμως… Εντάξει, το καταλάβατε, συνεχίζει να με τρώει ο καημός της απαγορευμένης Αγκντάμ. Να ρίξω την πρόταση κι ό,τι βρέξει ας κατεβάσει;

Δεν θα χρειαστεί. Εκεί που ψάχνω τις λέξεις και την κατάλληλη παντομίμα, ο Αρπούν γυρίζει πρώτος προς το μέρος μου και με ερωτηματικό ύφος πετάει:
- Αγκντάμ;
Με το ζόρι συγκρατήθηκα να μην τον αγκαλιάσω.



Αγκντάμ

Χωματόδρομοι, χαμηλή βλάστηση, αραιά δέντρα και σκόρπια ντουβάρια. Ο Αρπούν ακολουθεί μια ακατάστατη διαδρομή με παρακάμψεις και συνεχείς αλλαγές πορείας. Δείχνει να γνωρίζει καλά την περιοχή, και (θέλω να ελπίζω) τα πιθανά στρατιωτικά μπλόκα.

Η Αγκντάμ δεν ανήκε ποτέ στο Ναγκόρνο Καραμπάχ αλλά ήταν χτισμένη σε αμιγώς αζέρικα εδάφη λίγα χιλιόμετρα έξω από τα σύνορα. Λόγω ακριβώς αυτής της στρατηγικής της θέσης, οι ένοπλες δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν την χρησιμοποίησαν σαν βάση πολεμικών επιχειρήσεων, μια επιλογή που έμελλε να σφραγίσει τη μοίρα της.

Μετά την κατάληψή της από τους στρατούς του Αρτσάχ και της Αρμενίας το καλοκαίρι του 1993, κι αφού πρώτα εκδιώχτηκε κι ο τελευταίος από τους τριάντα πέντε χιλιάδες Αζέρους κάτοικους (άλλοι ανεβάζουν τον αριθμό στις πενήντα, ακόμα και στις εκατόν πενήντα χιλιάδες…), η Αγκντάμ κυριολεκτικά ισοπεδώθηκε για να μετατραπεί στην πόλη-φάντασμα όπου προσπαθούμε τώρα να φτάσουμε.

Αδυνατώ να καταλάβω αν διασχίζουμε ακόμα προάστια ή αν πλησιάζουμε προς το κέντρο της πόλης. Κάθε φορά που νομίζω ότι φτάνουμε, διαπιστώνω ότι ο δρόμος της καταστροφής συνεχίζει κι άλλο. Το μόνο σίγουρο είναι πως η ζώνη του ολέθρου καλύπτει τεράστια έκταση και πως δεν έχει μείνει τίποτε όρθιο.

Τώρα αρχίζω να καταλαβαίνω πώς και γιατί δόθηκε στην Αγκντάμ το προσωνύμιο «Χιροσίμα του Καυκάσου». Ο αφανισμός είναι πλήρης.

Ο Αρπούν έχει βγει εκτός δρόμου και έχει χωθεί με το όχημα ανάμεσα σε δυο συστάδες από θάμνους. Με το χέρι μας δείχνει δυο μιναρέδες που διακρίνονται κάπου στο βάθος.

- Τσέντρ γκόραντα; (το κέντρο της πόλης ; )
- Ντα

Με τον Ζυρ να προπορεύεται σκυμμένος, προχωράμε όσο πιο προσεχτικά μπορούμε ανάμεσα στα σωριασμένα μπάζα.

Σε ολόκληρη την Αγκντάμ, το «τζαμί της Παρασκευής» είναι το μόνο κτίριο που παραμένει ακέραιο στη θέση του.

Τρυπώνουμε μέσα μήπως από μεγαλύτερο ύψος καταφέρουμε ν’ αποκτήσουμε μια κάπως γενικότερη εποπτεία.

Το θέαμα είναι αποκαρδιωτικό. Τα πάντα ανατιναγμένα. Το «εργο» του στρατού ήρθαν να ολοκληρώσουν οι λεηλασίες. Δεν έχει μείνει πόρτα, ξύλο, πλαίσιο παραθύρου, ούτε ίσως καρφί που να μην αφαιρέθηκε για χρήση.

Και όμως μέσα στα χαλάσματα έχει διασωθεί κάτι υπέροχο για το συμβολισμό του: μοναδική πολυχρωμία μέσα στο γκρίζο της πέτρας, ένα ψηφιδωτό της σοβιετικής περιόδου στέκει ακόμα στη θέση του ανάμεσα στα ερείπια, ύστατος σιωπηλός μάρτυρας μιας εποχής όπου Αρμένιοι και Αζέροι συνυπήρξανε ειρηνικά στα πλαίσια της τότε ΕΣΣΔ.

Αυτή είναι η εικόνα και το μήνυμα που θέλω να πάρω μαζί μου, αποχωρώντας από τα πεδία του ολέθρου:

Όταν οι άνθρωποι βάζουν στην άκρη τα "εθνικά δίκαια" και ενώνονται για να διεκδικήσουν από κοινού τη ζωή τους, υπάρχει ελπίδα.

 

Προηγούμενο Κεφάλαιο

• 1
• 2
• 3
• 4

First Προηγούμενη 4 of 4

Go to chapter

Go

[isabelle]

Ιστορικό περίγραμμα

Το 80% με 90% του πληθυσμού του Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι εθνοτικά και πολιτισμικά αρμένικο εδώ και αιώνες.

Η ρίζα της σημερινής διένεξης εντοπίζεται στα πρώτα χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση όταν, κατά τη χάραξη των ορίων των δημοκρατιών που συγκρότησαν από κοινού την ΕΣΣΔ, οι Σοβιετικοί ενέταξαν το Ναγκόρνο Καραμπάχ ως αυτόνομο ομπλάστ (αυτόνομη διοικητική περιφέρεια) μέσα στην ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν.

Στα πλαίσια της τότε Σοβιετίας, τα σύνορα αυτά αφορούσαν, εννοείται, το εσωτερικό μιας ενιαίας χώρας, και διαχώριζαν περιοχές πρωτευόντως με πολιτικά και διοικητικά κριτήρια και δευτερευόντως με εθνοτικά. Όσο για τους Αρμένιους και τους Αζέρους συνυπήρξαν ειρηνικά καθ’ όλη τη σοβιετική περίοδο, χτίζοντας μεταξύ τους κοινούς δεσμούς ως σοβιετικοί πολίτες.

Όταν ωστόσο η ΕΣΣΔ άρχισε να κλυδωνίζεται, και οι ομόσπονδες δημοκρατίες να εμφανίζουν τάσεις ανεξαρτητοποίησης, τότε βγήκαν ξανά στην επιφάνεια οι παλιές εθνικές ταυτότητες.

Ως αρμένικος θύλακας μέσα στην ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν, οι κάτοικοι του Ναγκόρνο Καραμπάχ αντέδρασαν στην προοπτική να παραμείνουν ενταγμένοι σ’ένα τυχόν μελλοντικό ανεξάρτητο Αζερμπαϊτζάν.

Έτσι ήδη από το 1988 ξεσπούν οι πρώτες διαδηλώσεις με αίτημα να αποσπαστεί το Ναγκόρνο Καραμπάχ από την ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν και να αποδοθεί στην ΣΣΔ Αρμενίας, ένας διακανονισμός που ωστόσο απορρίπτεται από τον Γκορμπατσόφ και την Συνδιάσκεψη των ΚΚ της ΕΣΣΔ. Το φυτίλι έχει μόλις ανάψει…

Αντιδρώντας στο αποσχιστικό αίτημα των Αρμενίων του Ναγκόρνο Καραμπάχ, Αζέροι εθνικιστές ξεκινούν επιθέσεις κατά πολιτών αρμενικής καταγωγής που ζούνε στην ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν με κορυφαία τα πογκρόμ στο Σουμγκάιτ και το Μπακού. Το αίμα δεκάδων αθώων θυμάτων είναι ακριβώς ο,τι χρειάζεται για να θεριέψει ο φόβος και το δηλητηριώδες τέρας του εθνικισμού… Τα επόμενα χρόνια καταγράφεται διογκούμενος αριθμός Αζέρων και Αρμενίων που έτυχε να γεννηθούν στην «λάθος» ΣΣΔ, οι οποίοι εγκαταλείπουν τις εστίες τους φοβούμενοι αντίποινα από την εκεί πλειοψηφούσα εθνότητα.

Στις 30 Αυγούστου του 1991 το Αζερμπαϊτζάν διακηρύσσει την ανεξαρτησία του από την ΕΣΣΔ, και τρεις μέρες αργότερα το Ναγκόρνο Καραμπάχ διακηρύσσει τη δική του, αποσπώμενο ντε φάκτο από το Αζερμπαϊτζάν και συγκροτώντας την ανεξάρτητη «Δημοκρατία του Αρτσάχ». Μετά και την επίσημη οριστική διάλυση της ΕΣΣΔ, η αντιπαράθεση ανάμεσα στο Αζερμπαϊτζάν και την Δημοκρατία του Αρτσάχ κλιμακώνεται σε ολοκληρωτικό πόλεμο το 1992, με την Αρμενία να σπεύδει να συνταχτεί στο πλευρό των ομοεθνών της.

Το στρατιωτικό αποτέλεσμα είναι καταστροφικό για το Αζερμπαϊτζάν. Όταν επιτέλους υπογράφεται ή κατάπαυση του πυρός τον Μάη του 1994, οι νεκροί του πολέμου έχουν ξεπεράσει τις τριάντα χιλιάδες, οι πρόσφυγες κι από τις δυο πλευρές αγγίζουν το ένα εκατομμύριο, ενώ ο στρατός των αυτονομιστών και οι συμμαχικές αρμένικες ένοπλες δυνάμεις ελέγχουν, εκτός από το ίδιο το Ναγκόρνο Καραμπάχ, άλλα τόσα αζέρικα εδάφη πέριξ αυτού.

Ένα τέταρτο του αιώνα μετά, δεν έχει υπάρξει ωστόσο ούτε ένα βήμα προόδου προς την κατεύθυνση της επίλυσης. Η Δημοκρατία του Αρτσάχ δεν αναγνωρίζεται από καμία χώρα, για τον ΟΗΕ εξακολουθεί να θεωρείται ως de jure τμήμα του Αζερμπαϊτζάν και όλη η περιοχή παραμένει σε μια εσαεί εκκρεμότητα μεταξύ εκεχειρίας και μόνιμης απειλής πολέμου.

Στεπανακέρτ

Συμπαθητικά αδιάφορο. Αυτή είναι εν συντομία η αίσθηση που αποκομίζω περπατώντας στο κέντρο της Στεπανακέρτ.

Το πιο ενδιαφέρον σημείο της πόλης εντοπίζεται στην πλατεία Αναγέννησης (πρώην πλατεία Λένιν) όπου συγκεντρώνονται τα σημαντικότερα κτίρια, κυβερνητικά και άλλα. Το Προεδρικό Μέγαρο, η Εθνοσυνέλευση, το κτίριο της Ένωσης βετεράνων του απελευθερωτικού πολέμου, το Μέγαρο της Νεολαίας, η κεντρική τράπεζα. Παλιά σοβιετική ρυμοτομία, ήτοι άπλετος χώρος και (σχετική) μεγαλοπρέπεια.

Απ’ αυτήν την πλατεία ξεκίνησαν οι πρώτες διαδηλώσεις το 1988 με αίτημα την ένταξη του Ναγκόρνο Καραμπάχ στην ΣΣΔ Αρμενίας.

Να είχαν άραγε συναίσθηση οι ειρηνικοί διαδηλωτές εκείνων των ημερών της χιονοστιβάδας των αιματηρών γεγονότων που θα επακολουθούσε; Μάλλον απίθανο.

Κανείς δεν έχει και δεν μπορεί να έχει ουσιαστική επίγνωση της ιστορίας την ώρα που αυτή γράφεται, και ίσως ακόμα λιγότερο όταν ο ίδιος συμμετέχει στην πρώτη γραμμή. Στην καλύτερη περίπτωση οι πλέον διορατικοί να ψυχανεμίζονται προς τα πού ενδέχεται να πάει, αλλά και πάλι…

Στις παρυφές της πλατείας, ένας παιδότοπος. Μαμάδες με καροτσάκια, οικογένειες που βολτάρουν, ένα καρουζέλ, ένα τραμπολίνο, κάποιες νεροτσουλήθρες. Ίσως οι πιο ξέγνοιαστες εικόνες της ημέρας.

Η γειτονιά «μας» είναι ένα συνονθύλευμα από παρηκμασμένες εργατικές πολυκατοικίες της σοβιετικής εποχής που πρέπει να μετράνε πάνω από μισό αιώνα ζωής ασυντήρητες.

Συνειδητά επιλέξαμε να καταλύσουμε εδώ, σε μια τυπική συνοικία της Στεπανακέρτ.

Σ’ ένα μέρος σαν κι αυτό όπου διαμένουν οι πολλοί, έτη φωτός μακριά από τις όποιες ανέσεις και την ευταξία του κέντρου.

Κι όταν λέω «μακριά» εννοώ ταξικά, και όχι χωροταξικά. Το Προεδρικό Μέγαρο απέχει μόλις ένα χιλιόμετρο από δω …

Ετοιμόρροπα τα κτίρια. Αμέτρητες οι μπουγάδες. Απύθμενη η φτώχια.

Τι μπορεί να ονειρεύονται άνθρωποι που κοιμούνται και ξυπνάνε με θέα ένα τέτοιο σκηνικό;

Νοιώθουν άραγε ελεύθεροι και περήφανοι νικητές του πολέμου ή μήπως αναλογίζονται ότι η ζωή τους εγκλωβίστηκε επ’ αόριστο σε καθεστώς αναστολής;

Σκέφτονται το μέλλον τους με αισιοδοξία ή ζούνε μόνιμα με τον φόβο ενός επόμενου γύρου αίματος;

 

[mikrh tsopana]

" Αμέτρητες οι μπουγάδες. Απύθμενη η φτώχια. "

Πόσο μα πόσο αλήθεια!

 

[isabelle]

" Αμέτρητες οι μπουγάδες. Απύθμενη η φτώχια. "
Πόσο μα πόσο αλήθεια!

Με αφορμή αυτό που υπογράμμισες, μου δίνεις την ευκαιρία να προσθέσω το εξής: Συνήθως, όταν κρίνουμε καταστάσεις από μακριά, στεκόμαστε αποκλειστικά στα "δίκαια" της μιας ή της άλλης πλευράς. Όταν όμως ερχόμαστε σε απ'ευθείας επαφή με την ίδια την πραγματικότητα, τότε η σκέψη μπορεί ενδεχομένως να πάρει κι άλλα μονοπάτια. Να αναλογιστούμε για παράδειγμα ποιο είναι τελικά το πρακτικό αποτέλεσμα ενός πολέμου πάνω στη ζωή των ανθρώπων, άσχετα από το ποιος είχε κατ' αρχήν το "δίκιο" με το μέρος του. Να αναρωτηθούμε δηλαδή αν "άξιζε" το κόστος του αίματος και της προσφυγιάς. Σε ό,τι λοιπόν με αφορά, με βάση το αποτέλεσμα που είδα (τραγική φτώχεια, εγλωβισμένη ζωή), αδυνατώ να απαντήσω καταφατικά όσα "εθνικά δίκαια" κι αν επικαλεστεί κανείς.

 

[isabelle]

Σούσι

Σήμερα το πρωί, παρακάμψαμε για ευνόητους λόγους την προσφορά της σπιτονοικοκυράς να καλέσει και πάλι τον γνωστό ταξιτζή και επιλέξαμε μόνοι μας κάποιον τυχαίo από το δρόμο. Μπορεί να μην μιλάει γρι αγγλικά αλλά, αν μη τι άλλο, οι πιθανότητες να μας προκύψει καραβανάς εν αποστρατεία λιγοστεύουν κατά πολύ.

Η Σούσι (στα αρμένικα) ή Σούσα (στα αζέρικα) όπου κατευθυνόμαστε τώρα υπήρξε κατά τους προηγούμενους αιώνες - πρώτα επί περσικής, και στη συνέχεια επί ρωσικής τσαρικής διοίκησης - μια από τις πλέον πολυπληθείς πόλεις του Καυκάσου.

Με μεικτό πληθυσμό μοιρασμένο σχεδόν ισάριθμα, οι πάνω δυτικές συνοικίες της κατοικούνταν από Αρμένιους ενώ οι κάτω ανατολικές από Αζέρους, αθροίζοντας όλοι μαζί περί τις σαράντα πέντε χιλιάδες ψυχές.

Όλα αυτά τα ωραία μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα οπότε και σκάνε μύτη οι πρώτες εθνοτικές ταραχές στο έδαφος της κλονιζόμενης τσαρικής αυτοκρατορίας.

Από αντίποινα σε αντίποινα, το αίμα αρχίζει να ρέει κι ο διχασμός να βαθαίνει ώσπου, λίγο πριν οι Σοβιετικοί αποκτήσουν τον έλεγχο της περιοχής, οι Αζέροι της Σούσι προχωρούν το 1920 σ’ ένα άνευ προηγουμένου πογκρόμ σε βάρος των Αρμένιων συμπολιτών τους σφάζοντας και εκδιώχνοντας από την πόλη όλον τον αρμένικο πληθυσμό της.

Το εθνικό μίσος έχει βαθιές ρίζες στον χρόνο…

Με την επικράτηση των σοβιετικών και την ανάκτηση ενός σχετικού αισθήματος ασφάλειας, κάποιοι Αρμένιοι αρχίζουν δειλά δειλά να επιστρέφουν στη Σούσι, απ' όπου θα ξαναφύγουν κακήν κακώς με το ξέσπασμα του πολέμου στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Ως μοναδική πόλη της περιοχής με συντριπτικά πλειοψηφικό αζέρικο πληθυσμό, η Σούσι μετατρέπεται σε στρατηγείο των Αζέρων, απ’ όπου και βομβαρδίζουν ανηλεώς επί μήνες την γειτονική Στεπανακέρτ.

Όταν οι ένοπλες δυνάμεις του Αρτσάχ και του αρμενικού στρατού καταλαμβάνουν τελικά τη Σούσι τον Μάη του 1992, η ροή της προσφυγιάς αντιστρέφεται. Είναι η σειρά των δεκαπέντε χιλιάδων Αζέρων κατοίκων να εγκαταλείψουν τις εστίες τους ενώ η πόλη περνά δια πυρός και σιδήρου και καταστρέφεται στο μεγαλύτερο μέρος της.

Προκειμένου η Σούσι να αναβιώσει, η κυβέρνηση τα τελευταία χρόνια ενθαρρύνει την εγκατάσταση Αρμενίων προσφύγων από άλλες περιοχές του Ναγκόρνο Καραμπάχ.

Για την ώρα πάντως, αυτό που αντικρίζουμε εμείς είναι μια μισοάδεια πόλη. Μόλις τέσσερις χιλιάδες άνθρωποι ζούνε σήμερα εδώ, φυσικά όλοι Αρμένιοι. Ο αναστηλωμένος καθεδρικός ναός Γκαζαντσετσότς ξεχωρίζει ως το κύριο αξιοθέατο.

Την εικόνα του κέντρου συμπληρώνουν μάλλον αδιάφορα σύγχρονα κτίρια, απότοκο της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.

Η δε αραιή ανθρώπινη παρουσία είναι περισσότερο από αισθητή στην υποτονική κίνηση στους δρόμους.

Η ρώσικη λέξη ντομ (σπίτι), συνοδεία χειρονομίας και χαρακτηριστικού ήχου που υποδηλώνει έκρηξη, ήταν αρκετή για να καταλάβει ο ταξιτζής μας τι αναζητούμε.

Σε λίγο περπατάμε σ’ ένα σκηνικό ολέθρου.

Παντού ένα γύρω βομβαρδισμένα κουφάρια κτιρίων, ακόμα και ολόκληρες πολυκατοικίες.

Χορταριασμένα γκρεμίδια και σωριασμένες στέγες.

Προσόψεις χωρίς παράθυρα με τις τρύπες να χάσκουν σαν άδειες κόγχες με βγαλμένα μάτια.

Κάποια σκόρπια εγκαταλειμμένα αρχοντικά, εξαιρετικής ομορφιάς, που για κάποιον άγνωστο λόγο έχουν ξεφύγει μέχρι στιγμής της κοινής μοίρας της ερείπωσης. Μελαγχολικά και λαβωμένα μα ακόμα όρθια.

Δυο σκουριασμένες κούνιες που τρίζουν σπαρακτικά στην παραμικρή ανάσα του αέρα.

Οδύνη και θλίψη. Να περιφέρεσαι σε μια περιοχή που άλλοτε έσφυζε από ζωή και να "συνομιλείς" αποκλειστικά με ερημωμένα ντουβάρια...

Ανάμεσά τους και δυο πληγωμένα τζαμιά

αλλά και μια επιγραφή «Ιστορικά μνημεία υπό την προστασία του κράτους» σαν ακτίνα φωτός μέσα στο πηχτό σκοτάδι.


Νταντιβάνκ

Η διαδρομή των εκατό περίπου χιλιομέτρων που οδηγεί από τη Σούσι στο μοναστήρι του Νταντιβάνκ στο βορειοδυτικό άκρο της Δημοκρατίας του Αρτσάχ είναι από τις μακρύτερες που μπορεί κανείς να κάνει εντός της χώρας. Αυτό μας επιτρέπει ν’ αντιληφθούμε καλύτερα και τα μεγέθη.

Με μια επιφάνεια τεσσάρων χιλιάδων τετρακοσίων τετραγωνικών χιλιομέτρων, το Ναγκόρνο Καραμπαχ των εκατόν σαράντα πέντε χιλιάδων κατοίκων καλύπτει χώρο αντίστοιχο με αυτόν του νομού Αρκαδίας. Με μια φύση εφάμιλλης άγριας ομορφιάς. Βουνά, ποτάμια, φαράγγια, δασωμένες πλαγιές, όλα χάρμα οφθαλμών.

Και όμως, ακόμα κι εδώ ο πόλεμος έχει αφήσει το θλιβερό αποτύπωμά του.

Δίπλα στο ποτάμι, ένα τανκ που η αγορά του κάποτε κόστισε όσο η κατασκευή δέκα σχολείων, τώρα πια σκουριάζει παραδομένο στην εγκατάλειψη, με το χαμόγελο του πεσόντα υπέρ πατρίδος εικοσιοκτάχρονου οδηγού παγωμένο για πάντα σε μια επιτύμβια πλάκα…

Το μοναστήρι του Νταντιβάνκ είναι μια αρμονική λιτή κατασκευή με αδρές καθαρές γραμμές σε ταιριαστή αντίστιξη με την οργιαστική φύση που το περιβάλλει.

Χτισμένο σε υψόμετρο χιλίων εκατό μέτρων, κάπου ανάμεσα στον ένατο και δέκατο τρίτο αιώνα, φέρει και την ονομασία Χουταβανκόμ που κυριολεκτικά σημαίνει «μοναστήρι στον λόφο».

Μετά από τις εικόνες καταστροφής που αντίκρισαν τα μάτια μας στη Σούσι, ο χώρος του μοναστηριού προβάλει σαν μια όαση γαλήνης, με όλη εκείνη την ιδιαίτερη ομορφιά που χαρίζει η φυσική φθορά και η πατίνα του χρόνου.

Μόνοι επισκέπτες ο Ζυρ κι εγώ, περιφερόμαστε ανενόχλητοι στον περίβολο, μπαινοβγαίνοντας στις εκκλησίες, παρατηρώντας αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες και απολαμβάνοντας μέχρι το μεδούλι την άγρια ομορφιά του τοπίου.

 

[isabelle]

Ο Τιτανικός

Με τον ταξιτζή μας τον Αρπούν έχουμε πλέον αναπτύξει μια σχέση αμοιβαίας συμπάθειας. Είναι χαμηλών τόνων, ευγενής και συνάμα εξαιρετικά επικοινωνιακός. Με ελάχιστες ρώσικες λέξεις, ακόμα λιγότερες αγγλικές και άπειρη νοηματική, έχουμε καταφέρει ν’ ανταλλάξουμε μεταξύ μας τα βασικά. Νοιώθω εμπιστοσύνη.

Η δε πρότασή του για μια σύντομη παράκαμψη από το Βανκ επιβεβαιώνει ότι έχει καταλάβει πολύ καλά το ειδικό ενδιαφέρον μας για το παράδοξο.

Ένας εκκεντρικός Αρμένιος εκατομμυριούχος έχει χτίσει εδώ ένα ξενοδοχείο σε σχήμα Τιτανικού (!), με εκατό δωμάτια κι εγκαταστάσεις που καλύπτουν συνολικά μια επιφάνεια μεγαλύτερη από το ίδιο το χωριουδάκι απ’ όπου και κατάγεται.

Με περίπου μηδενικό τουρισμό στη χώρα, δεν το λες ακριβώς επιτυχημένη επένδυση από οικονομική άποψη, αλλά δεν βαριέσαι, άμα έχεις λεφτά για πέταμα, γιατί να χτίσεις κάτι χρήσιμο όπως, ας πούμε, ένα νοσοκομείο για τους συμπατριώτες σου, και να μην κάνεις απλά το κέφι σου;

Για να είμαστε όμως δίκαιοι, ο ίδιος εκατομμυριούχος έριξε τα λεφτά του και στην αναστήλωση του γειτονικού μοναστηριού Γκαντζασάρ, το μεγαλύτερο και πλέον ιστορικό του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Έργο του δέκατου τρίτου αιώνα, και πνευματικό σύμβολο για τους Αρμένιους, το μοναστήρι είχε υποστεί μεγάλες ζημιές από τους βομβαρδισμούς των Αζέρων στον πόλεμο του 1992-94.

Εκτός όμως από τις επισκευές που κάλυψε όλες από την τσέπη του, ο εν λόγω εθνικός ευεργέτης έγινε επίσης διάσημος και ως σπόνσορας μιας γαμήλιας υπερπαραγωγής εφτακοσίων ζευγαριών που έλαβε χώρα στις 6 Οκτωβρίου 2008, διακόσιοι εκ των οποίων παντρεύτηκαν εδώ στο Γκαντζασάρ. Περί ορέξεως…

Μ’ αυτά και μ’ εκείνα, κάπου εδώ τελειώνουν οι επισκέψεις που συμφωνήσαμε το πρωί με τον Αρπούν, και θεωρητικά ο επόμενος σταθμός μας είναι η Στεπανακέρτ. Πλην όμως… Εντάξει, το καταλάβατε, συνεχίζει να με τρώει ο καημός της απαγορευμένης Αγκντάμ. Να ρίξω την πρόταση κι ό,τι βρέξει ας κατεβάσει;

Δεν θα χρειαστεί. Εκεί που ψάχνω τις λέξεις και την κατάλληλη παντομίμα, ο Αρπούν γυρίζει πρώτος προς το μέρος μου και με ερωτηματικό ύφος πετάει:
- Αγκντάμ;
Με το ζόρι συγκρατήθηκα να μην τον αγκαλιάσω.


Αγκντάμ

Χωματόδρομοι, χαμηλή βλάστηση, αραιά δέντρα και σκόρπια ντουβάρια. Ο Αρπούν ακολουθεί μια ακατάστατη διαδρομή με παρακάμψεις και συνεχείς αλλαγές πορείας. Δείχνει να γνωρίζει καλά την περιοχή, και (θέλω να ελπίζω) τα πιθανά στρατιωτικά μπλόκα.

Η Αγκντάμ δεν ανήκε ποτέ στο Ναγκόρνο Καραμπάχ αλλά ήταν χτισμένη σε αμιγώς αζέρικα εδάφη λίγα χιλιόμετρα έξω από τα σύνορα. Λόγω ακριβώς αυτής της στρατηγικής της θέσης, οι ένοπλες δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν την χρησιμοποίησαν σαν βάση πολεμικών επιχειρήσεων, μια επιλογή που έμελλε να σφραγίσει τη μοίρα της.

Μετά την κατάληψή της από τους στρατούς του Αρτσάχ και της Αρμενίας το καλοκαίρι του 1993, κι αφού πρώτα εκδιώχτηκε κι ο τελευταίος από τους τριάντα πέντε χιλιάδες Αζέρους κάτοικους (άλλοι ανεβάζουν τον αριθμό στις πενήντα, ακόμα και στις εκατόν πενήντα χιλιάδες…), η Αγκντάμ κυριολεκτικά ισοπεδώθηκε για να μετατραπεί στην πόλη-φάντασμα όπου προσπαθούμε τώρα να φτάσουμε.

Αδυνατώ να καταλάβω αν διασχίζουμε ακόμα προάστια ή αν πλησιάζουμε προς το κέντρο της πόλης. Κάθε φορά που νομίζω ότι φτάνουμε, διαπιστώνω ότι ο δρόμος της καταστροφής συνεχίζει κι άλλο. Το μόνο σίγουρο είναι πως η ζώνη του ολέθρου καλύπτει τεράστια έκταση και πως δεν έχει μείνει τίποτε όρθιο.

Τώρα αρχίζω να καταλαβαίνω πώς και γιατί δόθηκε στην Αγκντάμ το προσωνύμιο «Χιροσίμα του Καυκάσου». Ο αφανισμός είναι πλήρης.

Ο Αρπούν έχει βγει εκτός δρόμου και έχει χωθεί με το όχημα ανάμεσα σε δυο συστάδες από θάμνους. Με το χέρι μας δείχνει δυο μιναρέδες που διακρίνονται κάπου στο βάθος.

- Τσέντρ γκόραντα; (το κέντρο της πόλης ; )
- Ντα

Με τον Ζυρ να προπορεύεται σκυμμένος, προχωράμε όσο πιο προσεχτικά μπορούμε ανάμεσα στα σωριασμένα μπάζα.

Σε ολόκληρη την Αγκντάμ, το «τζαμί της Παρασκευής» είναι το μόνο κτίριο που παραμένει ακέραιο στη θέση του.

Τρυπώνουμε μέσα μήπως από μεγαλύτερο ύψος καταφέρουμε ν’ αποκτήσουμε μια κάπως γενικότερη εποπτεία.

Το θέαμα είναι αποκαρδιωτικό. Τα πάντα ανατιναγμένα. Το «εργο» του στρατού ήρθαν να ολοκληρώσουν οι λεηλασίες. Δεν έχει μείνει πόρτα, ξύλο, πλαίσιο παραθύρου, ούτε ίσως καρφί που να μην αφαιρέθηκε για χρήση.

Και όμως μέσα στα χαλάσματα έχει διασωθεί κάτι υπέροχο για το συμβολισμό του: μοναδική πολυχρωμία μέσα στο γκρίζο της πέτρας, ένα ψηφιδωτό της σοβιετικής περιόδου στέκει ακόμα στη θέση του ανάμεσα στα ερείπια, ύστατος σιωπηλός μάρτυρας μιας εποχής όπου Αρμένιοι και Αζέροι συνυπήρξανε ειρηνικά στα πλαίσια της τότε ΕΣΣΔ.

Αυτή είναι η εικόνα και το μήνυμα που θέλω να πάρω μαζί μου, αποχωρώντας από τα πεδία του ολέθρου:

Όταν οι άνθρωποι βάζουν στην άκρη τα "εθνικά δίκαια" και ενώνονται για να διεκδικήσουν από κοινού τη ζωή τους, υπάρχει ελπίδα.

 

[duty_free]

Με τα 2/3, πλὲον, τοὺ εδὰφους του Ν.Κ. αλλά και των ομορων περιοχὼν, χαμενα, το μελλον του Αρτσάχ κρὶνεται λὶαν αμφίβολο καθ'ὸσον η τακτικὴ της σαλαμοποιὴσεως πὰντα φὲρνει αποτὲλεσμα - εξ' ὰλλου πὸσο βιὼσιμο μπορεὶ να εὶναι ὲνα "νησὰκι" αρμενισμοὺ στὴν αζερικὴ θὰλασσα; Προφανὼς τὸ Αγκντὰμ θα κατοικηθεὶ ὰμεσα (και για λὸγους γοὴτρου) ενὼ και η Σοὺσα θα αλλὰξει ταυτὸτητα. Εὶσαι πολὺ πολὺ τυχερὸς που πρόλαβες να δεὶς το Ναγκόρνο Καραμπὰχ, ὸπως το εὶδες!


ὸ,τι ὴταν μὲχρι τὼρα:

ὸ.τι ὴταν μὲχρι τὼρα, λεπτομερὲστερα:

ὸ,τι ισχὺει πλὲον. Αρτσάχ, μὸνο ὲνα κολοβωμὲνο Ν.Κ..

 

[Pierre_1976]

Είχα προγραμματίσει επίσκεψη στην Αρμενια και στο Nagorno για τέλη Οκτωβρίου. Ταξίδι προγραμματισμένο εδώ κ πολύ καιρό.
Δυστυχώς δεν μ άφησε καταρχήν η κατάσταση με την πανδημία.... έχει ξεφύγει εδώ κ μήνες και .... τέλος ο πόλεμος.... Νιώθω τυχερός στην ατυχία μου να γνωρίσουμε σαν παρέα έναν από τους πιο φιλόξενους και δοκιμασμένους λαούς της υφηλίου.

Πολύ ενδιαφέρον άρθρο σου για όσα διαδραματίστηκαν μπράβο.

 

[isabelle]

@duty_free σ' ευχαριστώ πολύ γι αυτήν την ουσιαστική συμβολή-επικαιροποίηση (που όφειλα "κανονικά" να είχα κάνει εγώ η ίδια καθώς λόγω ειδικού ενδιαφέροντος εννοείται ότι έχω παρακολουθήσει επισταμένα όλες τις εξελίξεις, αλλά ... ας όψεται η γνωστή μου αμέλεια ) .

Ο πόλεμος αποτελεί έτσι κι αλλιώς εξ ορισμού όλεθρο για όλους τους εμπλεκόμενους (πάνω από χίλιοι οι νεκροί κι από τις δυο πλευρές), ασφαλώς όμως η συμφορά είναι πολλαπλάσια, εννοείται, για τους ηττημένους Αρμένιους. Το μείζον κατά τη γνώμη μου δεν είναι τόσο ο εδαφικός ακρωτηριασμός του Ν.Κ. όσο ότι η απώλεια αυτή δεν αντισταθμίζεται τουλάχιστον με την επίλυση του καθεστώτος εκεί. Ήτοι το Ν.Κ. παραμένει μια μη αναγνωρισμένη οντότητα, ένα μη-κράτος, κουτσουρεμένο και απολύτως περικυκλωμένο από το εχθρικό και ισχυροποιημένο Αζερμπαϊτζάν, και δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα επιβιώσει. Με την εξασθενημένη Αρμενία να βυθίζεται σε βαθιά εσωτερική κρίση, η μόνη ασπίδα "προστασίας"¨του Ν.Κ. είναι πλέον η Ρωσία (τώρα μάλιστα, σωθηκανε...) και άρα το Ν.Κ. θα συνεχίσει να υπάρχει όπως και για όσο θέλει και βολεύει τον Πούτιν.
Ειλικρινά δεν με διακατέχει καμία όρεξη να το παίξω "μετά Χριστόν προφήτης", αλλά για μένα μα και για οποιοδήποτε έχει γνωρίσει από κοντά το Ν.Κ. χωρίς να φοράει μαξιμαλιστικά αρμενικά γυαλιά ήταν φως φανάρι ότι ήταν θέμα χρόνου να γίνει το κακό. Και αυτό το λέω ανεξάρτητα από την δεδομένη συμπάθεια που τρέφω για τους Αρμένιους. Τέτοιες εύθραυστες ισορροπίες ωστόσο δεν μπορούν να κρατήσουν για πολύ. Γι αυτό και ειδικά οι "μικροί" έχουν κάθε συμφέρον να επιλύουν παρόμοιες εκκρεμότητες το γρηγορότερο, κάνοντας τους αναγκαίους συμβιβασμούς όσο είναι σε θέση ισχύος. Τώρα δυστυχώς έχετε γεια βρυσούλες...

 

[isabelle]

Είχα προγραμματίσει επίσκεψη στην Αρμενια και στο Nagorno για τέλη Οκτωβρίου. Ταξίδι προγραμματισμένο εδώ κ πολύ καιρό.
Δυστυχώς δεν μ άφησε καταρχήν η κατάσταση με την πανδημία.... έχει ξεφύγει εδώ κ μήνες και .... τέλος ο πόλεμος.... Νιώθω τυχερός στην ατυχία μου να γνωρίσουμε σαν παρέα έναν από τους πιο φιλόξενους και δοκιμασμένους λαούς της υφηλίου.

Πολύ ενδιαφέρον άρθρο σου για όσα διαδραματίστηκαν μπράβο.

@Pierre_1976 Σ' ευχαριστώ για το ενδιαφέρον. Στενάχωρες εξελίξεις δυστυχώς...

 

[vasidarv]

Πολύ περίπλοκο το όλο θέμα και απαιτεί πολύ ψάξιμο για να έχεις μια ικανοποιητική ιδέα του τι συμβαίνει στο ΝΚ. Όσα κι αν έχω διαβάσει και ψάξει βέβαια, δεν έχω καταλήξει ποιος έχει δίκαιο και ποιος άδικο. Ίσως και να μην υπάρχει απάντηση. Σίγουρα πάντως δε θα υποστηρίξω αβασάνιστα την Αρμενία γιατί έτσι μου το πλάσαραν τα ελληνικά ΜΜΕ. Και για τους Αρμένιους δε μπορώ να εκφέρω άποψη, μιας και δεν έχω πάει ποτέ, αλλά για τους Αζέρους έχω να πω ότι ότι είναι απ' τους πιο φιλόξενους λαούς που έχω συναντήσει.

 

[isabelle]

Πολύ περίπλοκο το όλο θέμα και απαιτεί πολύ ψάξιμο για να έχεις μια ικανοποιητική ιδέα του τι συμβαίνει στο ΝΚ. Όσα κι αν έχω διαβάσει και ψάξει βέβαια, δεν έχω καταλήξει ποιος έχει δίκαιο και ποιος άδικο. Ίσως και να μην υπάρχει απάντηση. Σίγουρα πάντως δε θα υποστηρίξω αβασάνιστα την Αρμενία γιατί έτσι μου το πλάσαραν τα ελληνικά ΜΜΕ. Και για τους Αρμένιους δε μπορώ να εκφέρω άποψη, μιας και δεν έχω πάει ποτέ, αλλά για τους Αζέρους έχω να πω ότι ότι είναι απ' τους πιο φιλόξενους λαούς που έχω συναντήσει.

Ασφαλώς και το θέμα είναι πολύπλοκο, κι όσο ξετυλίγεις το κουβάρι τόσο αντιλαμβάνεσαι πόσα γεγονότα, παραμέτρους, διαφορετικές σκοπιές και αντικρουόμενες "αλήθειες" (με ή χωρίς εισαγωγικά) πρέπει να εξετάσεις μέχρι ν' αποκτήσεις μια κάπως σφαιρική αντίληψη του ζητήματος. Υπάρχουν ωστόσο κάποια απλά γενικά συμπεράσματα στα οποία έχω προσωπικά οδηγηθεί και που, εδώ που τα λέμε, δεν αφορούν αποκλειστικά το Ν.Κ. μα έχουν εφαρμογή και σε άλλες ανάλογες διενέξεις.

1. Η αναζήτηση της "εθνικής δικαίωσης" ως πρώτη αν όχι μοναδική προτεραιότητα στην άσκηση κρατικής πολιτικής είναι ο πιο σίγουρος δρόμος για την καταστροφή.
Στη περίπτωση του Ν.Κ. δεν χωράει η παραμικρή αμφιβολία ότι κατοικείται εδώ και αιώνες και σε συντριπτικό ποσοστό από Αρμένιους. Γλώσσα, θρησκεία, πολιτισμός, η αρμενικότητα βγάζει μάτι παντού, εξάλλου δεν αμφισβητείται από κανέναν, ούτε από το ίδιο το Αζερμπαϊτζάν. Είναι ωστόσο η κοινή εθνική ταυτότητα ικανός λόγος για να εισβάλεις σε μια γειτονική χώρα προκειμένου να στηρίξεις τις αποσχιστικές τάσεις μιας μεινότητας εθνοτικά αδελφών σου; Χμμ...
Ειλικρινά κατανοώ τους Αρμένιους, (πολιτισμικά μου είναι πολύ οικείοι και αγαπητοί) και πάνω απ' όλα συμπάσχω με την ιστορική αδικία αλλά και την διαχρονική ανασφάλεια τους ως ένας από τους πλέον κατατρεγμένους λαούς του πλανήτη, πλην όμως φρονώ πως όχι. Για μένα κανένας πόλεμος δεν δικαιολογείται, εκτός του αμυντικού στο έδαφός σου εφόσον έχεις δεχτεί έξωθεν επίθεση. Και κυρίως κανένας πόλεμος δεν αξίζει το κόστος σε ανθρώπινο πόνο που μοιραία προκαλεί.

2. Επειδή ωστόσο έτσι κι αλλιώς η διεθνής πολιτική δεν ασκείται με όρους ηθικής αλλά πρωτίστως με όρους δύναμης, θα συμπληρώσω εδώ και κάτι εξόχως κυνικό πλην πραγματιστικο: Αν μην τι άλλο, άμα μπουκάρεις σε άλλη χώρα, οφείλεις και να έχεις υπολογίσει ψύχραιμα και ρεαλιστικά μέχρι πού σε "παίρνει". Μετά τον θρίαμβο στον πόλεμο του 92-94, οι Αρμένιοι φαίνεται να μην κατάλαβαν ότι η νίκη αυτή ήταν αποτέλεσμα (και) ευνοϊκής συγκυρίας που δεν θα κρατούσε για πολύ, και πως άρα έπερπε να δεχτούν το γρηγορότερο κάποια συμβιβαστική λύση. Ευκαιρία δόθηκε το ΄97, πλην όμως την απέρριψαν. Δυστυχώς ο εθνικιστικός οίστρος τυφλώνει. Και τώρα την πληρώνουν και πάλι οι αθώοι...