Ουζμπεκιστάν Δοκιμάζοντας τις "Συνταγές για Ραγισμένες Καρδιές" στη Μπουχάρα

[Klair]

Η Μπουχάρα υπήρξε στρατηγικό σημείο στον διάσημο Δρόμο του Μεταξιού, αυτής της αρχαίας εμπορικής διαδρομής που συνέδεε την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή και την Ασία. Η UNESCO χαρακτήρισε το ιστορικό της κέντρο ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς, το 1993, αναγνωρίζοντάς το ως “το πιο ολοκληρωμένο παράδειγμα μεσαιωνικής πόλης στην Κεντρική Ασία”, χάρη σε ένα παζλ από τζαμιά, μιναρέδες, μεντρέσες, παζάρια και καραβανσεράι που αντανακλούν πάνω από 2.000 χρόνια ιστορίας. Τις ημέρες που ταξίδεψα στη Μπουχάρα, όπου κάποτε τα καραβάνια εμπορεύονταν μπαχαρικά και μετάξι, κάτω από τον καυτό ήλιο της ερήμου, κάτι εντελώς καινούριο, πρωτότυπο και μαγικό “σιγόβραζε” στην καρδιά της πόλης. Κι όταν κάτι σιγοβράζει, το πιθανότερο είναι να αφορά συνταγές και φαγητό.

Η πρώτη εκδοχή της Biennale στο Ουζμπεκιστάν πραγματοποιείται στην πόλη από τις 5 Σεπτεμβρίου έως και τις 20 Νοεμβρίου του 2025 και φέρει τον τίτλο “Recipes for Broken Hearts” (Συνταγές για Ραγισμένες Καρδιές) ως κοινό θεματικό πλαίσιο. Σκοπός της είναι η συνάντηση του σύγχρονου καλλιτεχνικού έργου, της παραδοσιακής χειροτεχνίας και του τοπικού πολιτισμού, σε μια πόλη με μεγάλο ιστορικό βάθος ως σταθμός του Δρόμου του Μεταξιού.

Το νόημα του τίτλου “Recipes for Broken Hearts”​

• Η λέξη “συνταγές” παραπέμπει στην ιδέα της μαγειρικής, της κοινότητας, της συγκέντρωσης γύρω από το τραπέζι και του “μαγειρεύειν” ως κοινωνική και θεραπευτική πράξη.
  
  
• Το “ραγισμένες καρδιές” αναφέρεται στο συναίσθημα της απώλειας, του αποχωρισμού ή της μετάβασης, όχι απλώς ως τραγωδία, αλλά ως σημείο εκκίνησης για θεραπεία, συλλογικό αναστοχασμό και επανασύνδεση.
  
  
• Το έργο του φεστιβάλ δεν προτείνει μόνο “στείρα επισκευή”, αλλά το να ζήσεις με την απώλεια και να τη μετασχηματίσεις μέσω δημιουργικής πρακτικής και κοινωνικής αλληλεπίδρασης.

Η Biennale έχει μεταμορφώσει μια πόλη θρύλων σε μια ζωντανή σκηνή όπου η θλίψη, η μνήμη και η χαρά επαναπροσδιορίζονται μέσα από το φαγητό, τη μουσική, την ποίηση και τη χειροτεχνία. Καλύπτοντας την τέχνη, τις χειροτεχνίες, τα υφάσματα, τη μουσική και τις μαγειρικές συνταγές, η πρώτη έκδοση της Biennale στη χώρα παρουσιάζει ένα πρόγραμμα εγκαταστάσεων, παραστάσεων, γαστρονομικών τελετουργιών και εργαστηρίων συνδυάζοντας την κληρονομιά με τη σύγχρονη ζωή, με καλλιτέχνες και τεχνίτες από το Ουζμπεκιστάν σε συνεργασία με διεθνείς καταξιωμένους αρτίστες.

Πριν το ταξίδι μου στο Ουζμπεκιστάν, δε γνώριζα απολύτως τίποτα για αυτό το τόσο σπουδαίο και σημαντικό γεγονός. Το αντιλήφθηκα σε μια απογευματινή βόλτα μου στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Δεν είχα, ούτε έχω πρόθεση να γράψω ολοκληρωμένη ταξιδιωτική ιστορία για αυτό το ταξίδι και έχω εξηγήσει τον λόγο εδώ: Μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς UNESCO που έχουμε επισκεφθεί.

Βέβαια, ήθελα πολύ να αναφερθώ και να αναδείξω σε κάποιο thread αυτό το φεστιβάλ που λαμβάνει χώρα αυτήν τη στιγμή στη Μπουχάρα. Όμως, αρχίζοντας να βλέπω τις φωτογραφίες, να ξαναθυμάμαι τα έργα της έκθεσης και να γράφω τα κείμενα, συνειδητοποίησα ότι η ανάρτηση θα βγει πολύ μεγάλη και πιθανόν πολύ κουραστική για τους αναγνώστες. Έτσι, αποφάσισα να αναρτήσω στις ταξιδιωτικές ιστορίες τη Biennale της Μπουχάρα, χωρίζοντάς την σε λίγα κεφάλαια.

Η Biennale, με τη συμμετοχή περισσότερων από 120 εικαστικών καλλιτεχνών, ερμηνευτών, σεφ, κατασκευαστών υφασμάτων και μουσικών από όλο τον κόσμο, και χρησιμοποιώντας το φαγητό ως μια “γλώσσα” συνύπαρξης, θεραπείας και συναισθήματος φιλοδοξεί να απογειώσει την έκθεση. Βασισμένη στους ιστορικούς δεσμούς της Μπουχάρα με το παγκόσμιο εμπόριο μπαχαρικών, η Biennale θεωρεί το φαγητό ως ένα δημιουργικό μέσο, τοποθετώντας το σε διάλογο με άλλες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης. Σχεδιασμένη ως ένα ζωντανό σώμα που τρέφεται μέσα από κοινές εμπειρίες, η έκθεση “Συνταγές για Ραγισμένες Καρδιές” φιλοξενεί, μεταξύ άλλων εκδηλώσεων, φιλόδοξες γαστρονομικές δραστηριότητες που θα ξεδιπλώνονται κατά τη διάρκεια όλης της περιόδου στο Café Oshqozon της Biennale.

Café Oshqozon​

Στο Oshqozon, που σημαίνει “στομάχι” και “δοχείο για μαγείρεμα” στα Ουζμπεκικά, διεθνείς και Ουζμπέκοι σεφ θα δημιουργούν νέες συνταγές για την επούλωση ραγισμένων καρδιών, αναπτύσσοντας νέα μενού που θα συνοδεύονται από αφήγηση ιστοριών. Το μωσαϊκό με το “στομάχι” της Ουζμπέκας Oyjon Khayrullaeva, βρίσκει μια ταιριαστή θέση στην πρόσοψη του Oshqozon Café. Η καλλιτέχνιδα συχνά παρουσιάζει ψηφιδωτά ανθρώπινων οργάνων, διερευνώντας τις συνδέσεις μεταξύ ψυχικής και σωματικής ευεξίας.

Εμπνευσμένη από το τριετές ταξίδι της μέσα από την κατάθλιψη και τη θεραπεία, η Khayrullaeva αντλεί έμπνευση από την ιατρική κληρονομιά της Κεντρικής Ασίας, ειδικά από το έργο του Ibn Sina (από τους πιο επιδραστικούς επιστήμονες της Ισλαμικής Χρυσής Εποχής, γνωστός για τη σημαντική συμβολή του στην ιατρική) ο οποίος αναγνώρισε τη σύνδεση μεταξύ συναισθηματικής και σωματικής ευεξίας. Αυτό που ξεκίνησε ως ψηφιακή τέχνη, εξελίχθηκε σε μια δημόσια εγκατάσταση μέσω συνεργασιών με τον Ουζμπέκο μάστορα των ψηφιδωτών Rauf Taxirov και τη γιαγιά της από τη Μπουχάρα, οι οποίοι μοιράστηκαν παραδοσιακές θεραπευτικές συνταγές που συνδέονται με κάθε όργανο (εκτός από το ψηφιδωτό με το στομάχι στο Cafe Oshqozon, υπάρχουν και άλλα ψηφιδωτά με ανθρώπινα όργανα της καλλιτέχνιδας διασκορπισμένα σε διάφορα σημεία της πόλης).

Κάθε ένα από αυτά τα όργανα φέρει τόσο προσωπικό όσο και πολιτιστικό νόημα: οι πνεύμονες τιμούν τη μητέρα της, η οποία ζει με άσθμα, το συκώτι αντανακλά τον ουζμπεκικό όρο jigar, που σημαίνει τόσο το όργανο όσο και “αγαπητή μου”. Με τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Η γιαγιά μου διατηρεί συνταγές από το παρελθόν, βότανα, προσευχές, αρχαίες τελετουργίες. Στα λόγια της κατοικούν ξεχασμένες πρακτικές θεραπείας που προορίζονται τόσο για το σώμα όσο και για την ψυχή. Μέσα από τη φωνή της, ακούω τη Μπουχάρα που κάποτε ήταν-σε ψιθύρους, σε μυρωδιές, σε ηχώ που εξασθενούν με τον καιρό”.

Το θέμα της Biennale προέρχεται από έναν ευρέως γνωστό θρύλο που υποστηρίζει ότι η συνταγή του βασικού ουζμπεκικού πιάτου, του plov, εφευρέθηκε από τον πολυμαθή και πατέρα της σύγχρονης ιατρικής, Ibn Sina, τον 10ο αιώνα, για να γιατρέψει την πληγωμένη καρδιά ενός πρίγκιπα που δεν μπορούσε να παντρευτεί την κόρη ενός τεχνίτη. Για να εξερευνήσουν το φαγητό ως μέσο εποικοδομητικής συνύπαρξης, Ουζμπέκοι και διεθνείς σεφ κλήθηκαν να παρουσιάσουν την τέχνη της μαγειρικής, φέρνοντας γεύσεις από διαφορετικές γαστρονομικές παραδόσεις για να επικοινωνήσουν την ιστορία της Μπουχάρα με το παγκόσμιο εμπόριο μπαχαρικών.

Αυτό το όραμα ζωντανεύει στην εγκατάσταση “Salt Carried by the Wind” (Αλάτι που Κουβαλάει ο Άνεμος) του Ινδού καλλιτέχνη Subodh Gupta, έξω από το Ayozzhon Caravanserai, όπου τα σμαλτωμένα σκεύη από τη σοβιετική εποχή θυμίζουν την οικιακή ζωή και τη φιλοξενία, ενώ οι τοίχοι και οι οροφές κατακλύζονται με κεραμικά πιάτα, με σχέδια του Ουζμπέκου μάστορα-αγγειοπλάστη Baxtiyor Nazirov, αναδεικνύοντας την οικειότητα έναντι της μαζικής παραγωγής. Κατά τη διάρκεια των εγκαινίων, ο Gupta ενεργοποίησε την εγκατάσταση μαγειρεύοντας και σερβίροντας παραδοσιακό ινδικό φαγητό μετατρέποντας το έργο σε μια ζωντανή κοινοτική εμπειρία.

Το έργο έχει τη μορφή ενός θολωτού κιοσκιού, που αντανακλά την αρχιτεκτονική του διπλανού Τζαμιού Magoki Attori, του παλαιότερου στην Κεντρική Ασία, το οποίο, αρχικά, ήταν Ζωροαστρικός ναός, στη συνέχεια συναγωγή και τελευταία μουσείο χαλιών. Όλη η περιοχή γύρω από το Τζαμί Magoki Attori, αλλά και γύρω από το έργο-κιόσκι “Salt Carried by the Wind” ήταν αγορά μπαχαρικών, αρωμάτων, ειδώλων και φίλτρων λόγω του Ζωροαστρικού ναού.

To Τζαμί Magoki Attori​

Και το κιόσκι της Biennale:

Ξεχύθηκα με περισσή χαρά και περιέργεια να εξερευνήσω όσα περισσότερα έργα της Biennale μπορούσα. Η κεντρική πλατεία χρησιμεύει ως το επίκεντρο της δημόσιας ζωής της έκθεσης και είναι ένα ζωντανό σημείο συνάντησης. Οι “Συνταγές για Ραγισμένες Καρδιές” περιλαμβάνουν πάνω από 70 εγκαταστάσεις κατανεμημένες σε 500, ίσως και παραπάνω, μέτρα δημόσιου χώρου και σε διάρκεια δέκα εβδομάδων, συνδέοντας όλα τα σημεία της έκθεσης με έργα που προσκαλούν τους επισκέπτες σε επαφή με τους κατοίκους της Μπουχάρα, αλλά και με τους καλλιτέχνες που δημιούργησαν εδώ τέχνη. Η διαδρομή διασχίζει γειτονιές της πόλης όπου ζουν πολλοί τεχνίτες, ιδίως κεντήστρες και κεντητές χρυσοκλωστής. Αυτά τα έργα δημιουργούν χώρο για να νιώσει κανείς, να βρει παρηγοριά, να ξεκουραστεί, να ελπίζει και να ονειρευτεί.

Οι περισσότερες μορφές ερωτικής απογοήτευσης είναι οδυνηρές-και συχνά περιπλέκονται πολύ περισσότερα από δύο άτομα. Αυτή η Biennale, δεν εστιάζει στις ραγισμένες καρδιές, αλλά στις συνταγές με τις οποίες θα επουλωθούν. Και φυσικά δεν περιλαμβάνονται αποκλειστικά και μόνο συνταγές φαγητού, αλλά διάφορες συνταγές θεραπείας. Οι θεραπείες, όπως και οι συνταγές, δεν είναι στατικές. Μέσω της έκθεσης, ίσως εφευρεθούν νέοι τρόποι για να θεραπεύσουμε ο ένας τον άλλον, υποστηρίζουν οι διοργανωτές της έκθεσης.

Τέσσερα διασυνδεδεμένα καραβανσεράι-μεντρέσες σχηματίζουν ένα συγκρότημα που κάποτε χρησίμευε τόσο ως κατάλυμα για τους περιοδεύοντες εμπόρους όσο και ως κέντρο εμπορίου, ειδικευόμενο στην πώληση σερβίτσιων και τοπικά παραγόμενου καπνού. Η τυπολογία τους διαθέτει μια κεντρική αυλή που περιβάλλεται από μικρά δωμάτια γνωστά ως χουτζρά, μαζί με κόγχες για το τάισμα γαϊδουριών και έναν στάβλο για άλογα.

Περιηγήθηκα γοητευμένη σε μικρές περίκλειστες πλατειούλες, αλλά και στα ιστορικά καραβανσεράι-μεντρέσες, περπάτησα κατά μήκος του καναλιού Shahrud και βρέθηκα δίπλα σε ψηλούς μιναρέδες στην προσπάθειά μου να δω όσα περισσότερα έργα μπορούσα στον χρόνο που διέθετα. Μπορώ να πω ότι τα κατάφερα αρκετά καλά αποκομώντας πολλαπλά οφέλη, αφού και μοναδικά έργα τέχνης απόλαυσα, αλλά και ιστορικά κτίρια επισκέφθηκα (ανοιχτά λόγω έκθεσης) που διαφορετικά δεν θα υπήρχε η δυνατότητα να μπορέσω να δω το εσωτερικό τους.

Gaukushon Madrasah​

Η μεντρέσα Gaukushon χτίστηκε το 1570 και είναι μέρος ενός μεγαλύτερου συνόλου κτιρίων, του Khoja-Gaukushan Ensemble. Χρηματοδοτήθηκε από τον Khoja Saad, γνωστό με το ψευδώνυμο “Khoja Kalon”, γι’ αυτό και όλο το σύνολο το οποίο περιλαμβάνει μεντρέσα, τζαμί με μιναρέ και “λίμνη” πήρε το όνομά του. Το όνομα “Gaukushon” σημαίνει “σφαγή ταύρων”, γεγονός που υποδηλώνει ότι πριν χτιστεί η μεντρέσα ο χώρος χρησιμοποιούνταν ως σφαγείο βοοειδών. Με πάνω από 30 αίθουσες, βιβλιοθήκη και μια μεγάλη αίθουσα προσευχής που χρησίμευε επίσης ως χώρος διαλέξεων, η μεντρέσα παρέμεινε κέντρο μάθησης για αιώνες, προτού μετατραπεί σε σχολή χειροτεχνίας τον 20ο αιώνα.

Συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1993 ως μέρος του “Ιστορικού Κέντρου της Μπουχάρα”. Ένα Hauz (Λίμνη) βρίσκεται έξω από τη μεντρέσα και εδώ συνάντησα το έργο “Inverted Fruits” (Ανεστραμμένα Φρούτα) της καλλιτέχνιδας Taus Makhacheva (Russia/UAE) σε συνεργασία με το Oydin Nur Centre (Uzbekistan).

Εδώ κάνω μια παρένθεση για να εξηγήσω σε όσους δεν έχουν παρακολουθήσει τις αναρτήσεις μου στο thread “Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO που έχουμε επισκεφθεί” τι είναι αυτές οι “Λίμνες” στο κέντρο της πόλης. Η Μπουχάρα μέχρι πριν από έναν αιώνα υδρευόταν από ένα δίκτυο καναλιών και διακοσίων λιμνών (hauz) γύρω από τις οποίες οι άνθρωποι συγκεντρώνονταν και κουτσομπόλευαν, έπιναν νερό ή πλένονταν. Καθώς το νερό δεν άλλαζε συχνά, η πόλη ήταν διάσημη για τις επιδημίες πανώλης και τις ασθένειες που μεταδίδονται μέσω αυτού. Λέγεται, ότι ο μέσος κάτοικος της Μπουχάρα του 19ου αιώνα πέθαινε πριν από την ηλικία των 32 ετών. Γι' αυτόν τον λόγο οι Σοβιετικοί κατήργησαν τις περισσότερες “Λίμνες” κατά τη δεκαετία του 1920 και του 1930.

To Hauz έξω από το Khoja-Gaukushan Ensemble​

Επιστρέφω, λοιπόν, στο “Inverted Fruits” που ήταν τοποθετημένο στην “όχθη της Λίμνης” με κάποια “φρούτα” να επιπλέουν στο νερό.

Το έργο διερευνά διαφορετικές μορφές μεταμόρφωσης και ενδυνάμωσης των γυναικών. Αναπτυγμένα σε συνεργασία με το γυναικείο καταφύγιο Oydin Nur, τα μεταλλικά γλυπτά παίρνουν το σχήμα ανεστραμμένων φρούτων-μεταφορές για προσωπική ανανέωση. Αν και χυμένα σε μέταλλο, τα αντικείμενα παρασύρονται στην επιφάνεια του νερού, χαραγμένα με λέξεις χειραφέτησης και φροντίδας, συμβολίζοντας την ανθεκτικότητα και τη δύναμη της γυναικείας δράσης. Για τις ανάγκες της Biennale, η Gaukushon Madrasah έχει μεταμορφωθεί σε Σπίτι της Απαλότητας, για δημόσια προγράμματα, παιδικά εργαστήρια και αφήγηση ιστοριών.

 

[Klair]

Τζαμί Khoja Kalon​

Χτισμένο το 1598, ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο Τζαμί στη Μπουχάρα, μετά το κοντινό συγκρότημα Po-i-Kalon το οποίο ενέπνευσε τον σχεδιασμό του. Είναι, φυσικά, μέρος του Συνόλου Khoja-Gaukushan και διαθέτει μια ευρύχωρη ορθογώνια αυλή που περιβάλλεται από θολωτές στοές και μια μεγάλη θολωτή αίθουσα προσευχής. Το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου κατέρρευσε τον 20ο αιώνα και μετατράπηκε σε αποθήκη. Μόνο ο Μιναρές επέζησε. Η μπροστινή πύλη αναστηλώθηκε τη δεκαετία του 1990, αλλά μεγάλο μέρος του κτιρίου παραμένει σε ερείπια. Γι’ αυτό ανέφερα στο προηγούμενο κεφάλαιο ότι η Biennale ήταν το “κλειδί” για να ανοίξουν αυτές οι πόρτες που σε άλλη περίπτωση δε θα μπορούσα να διαβώ ποτέ.

Μπαίνοντας, “έπεσα” πάνω σε μια κατακίτρινη πυραμίδα.

Είναι το έργο “La Sombra Terrestre” (Η Σκιά της Γης) της Κολομβιανής καλλιτέχνιδας Delcy Morelos σε συνεργασία με τον ντόπιο Ουζμπέκο καλλιτέχνη Baxtiyor Akhmedov. Η πυραμίδα συνδυάζει ξύλο, ύφανση από γιούτα, άμμο, πηλό και φυσικές χρωστικές ουσίες από κουρκουμά, κανέλα και γαρίφαλο. Κάθε υλικό μιλάει για ρίζες, παράδοση και συγχρονισμό. Ο ήλιος της ερήμου φιλτράρεται μέσα από τους τοίχους της πυραμίδας, που μοιάζουν με ιστό αράχνης, ρίχνοντας γεωμετρικές σκιές και απελευθερώνοντας σύννεφα μεθυστικού αρώματος μπαχαρικών που παραμένουν στον αέρα. Ήταν ψηλή και μπορούσες να σταθείς όρθιος στο εσωτερικό της.

Ο χώρος και τα έργα τέχνης στο Khoja Kalon επιδιώκουν να δημιουργήσουν έναν σημείο όπου αντιλαμβανόμαστε ότι μπορούμε να ξεπεράσουμε πνευματικά τη σκληρότητα και τους περιορισμούς του φυσικού κόσμου που ζούμε σήμερα. Όλα τα έργα σε αυτόν τον χώρο μάς συνδέουν με τη ζωογόνο δύναμη της γης, η οποία μάς κρατά από τη μήτρα μέχρι τον τάφο. Τα ερείπια του Τζαμιού Khoja Kalon αποτελούν την πιο εντυπωσιακά σχεδιασμένη διαδοχή έργων τέχνης.

Τοποθετημένο σε έναν χώρο που βρίσκεται υπό αποκατάσταση, αυτό το κεφάλαιο της Biennale "Συνταγές για Ραγισμένες Καρδιές" μάς εμπνέει να εξετάσουμε τη διασυνδεδεμένη σχέση μεταξύ του πώς μεταμορφώνουμε τον εσωτερικό μας κόσμο προκειμένου να μεταμορφώσουμε τον εξωτερικό κόσμο για εμάς, αλλά και για τις μελλοντικές γενιές.

Πιο δίπλα είναι στημένο το έργο “Arc of Arrival” (Αψίδα Άφιξης), μια διμερής εγκατάσταση σιδερένιας πύλης της καλλιτέχνιδας Kei Imazu που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τον Pavel Makarov. Αναλογίζεται τον ερχομό μας στον κόσμο μέσω της γέννησης, της φροντίδας και μιας βαθιάς σύνδεσης με τη γη. Είναι μια πύλη όχι μόνο προς τον χώρο Khoja Kalon, αλλά και ένα μεταφορικό κατώφλι που μιλάει για τον ερχομό μας στον κόσμο. Εξερευνά τον ιερό ρόλο του ψωμιού στην κουλτούρα του Ουζμπεκιστάν, όχι μόνο ως τροφή, αλλά ως σύμβολο προστασίας και ευλογίας. Αντλεί έμπνευση από τελετουργίες όπως το beshik, όπου το ψωμί (non) τοποθετείται στο κεφάλι ενός μωρού για να καλωσορίσει τη νέα ζωή, ή από την παράδοση κατά την οποία πριν τον πολέμο, κρεμιέται ένα δαγκωμένο κομμάτι ψωμιού στην πόρτα του σπιτιού ως προσευχή για την ασφαλή επιστροφή του στρατιώτη.

Η Imazu δημιούργησε μορφές ψωμιού και διακοσμητικά στοιχεία σε συνεργασία με τον κεραμίστα Rustam Muzaffarov, μετατρέποντας αυτές τις τελετουργίες φροντίδας σε γλυπτικές προσφορές. Πήλινα δοχεία στη βάση της πύλης περιέχουν βρώσιμο πηλό. Κρεμασμένα παραδοσιακά snacks, όπως το kessak, είναι φτιαγμένα από ουζμπεκικό έδαφος. Γίνεται αναφορά σε παραδόσεις όπου οι έγκυες γυναίκες καταναλώνουν χώμα για πρόσληψη συστατικών που συμβάλλουν στη δύναμη και την προστασία. Με τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Χρησιμοποιώντας υλικά που ενσαρκώνουν τη μετασχηματιστική μνήμη, το έργο μου εκφράζει τη διαρκή σύνδεση μεταξύ των προγόνων, της νέας ζωής και της γης”.

Στον ανοιχτό χώρο του Khoja Kalon, το έργο “Close” (Κοντά) του Antony Gormley σε συνεργασία με Ουζμπέκους τεχνίτες κατασκευής τούβλων διερευνά το παράδοξο, δηλαδή ότι τα πεπερασμένα ανθρώπινα σώματα μπορούν να περιέχουν το άπειρο. Δουλεύει με τη γλυπτική για να εκφράσει την αίσθηση της ελευθερίας που έρχεται με τη διάλυση των ορίων μεταξύ του εαυτού και του άλλου, μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος.

Ο Gormley συνεργάστηκε με τον συντηρητή από τη Μπουχάρα, Temur Jumaev, για να κατασκευάσει χιλιάδες γλυπτά από τούβλα πηλού που ενώνονται για να σχηματίσουν έναν λαβύρινθο από σώματα. Σύμφωνα με τα λόγια του καλλιτέχνη: “Στην εποχή μας των pixel και των selfies, που φέρουν την επιθυμία να αγαπήσουμε και να αγαπηθούμε, το έργο μου τιμά το τούβλο: το αρχικό pixel, μια χειροποίητη μονάδα του δομημένου κόσμου που μάς έχει δημιουργήσει. Με πλάκες από τούβλα πηλού, που σχηματίζονται από τη δράση ολόκληρου του σώματος-από το πόδι στο χέρι-μια τεχνική που εξελίχθηκε εδώ και χιλιάδες χρόνια και εξακολουθεί να είναι ζωντανή και να βασιλεύει στη Μπουχάρα, δημιουργώ ένα πεδίο ή λαβύρινθο από σώματα που μπορεί να μάς βοηθήσει να νιώσουμε κάτι από τον τρόπο με τον οποίο ο δομημένος κόσμος συνεχίζει να μάς δημιουργεί”.

Ακολουθώντας ένα μονοπάτι βρέθηκα να απολαμβάνω το “The Observer's Illusion” (Η Ψευδαίσθηση του Παρατηρητή), ένα έργο με αμμόλοφους που ανάμεσά τους κρύβουν ανθόκηπους-οάσεις, κατασκευασμένο από τον Ουζμπέκο καλλιτέχνη Ruben Saakyan σε συνεργασία με τον Ρώσο βιολόγο Konstantin Lazarev.

Βγήκα από το Τζαμί Khoja Kalon και χώθηκα σε ένα δρομάκι, πίσω από το Τζαμί, για να πλησιάσω ένα έργο που έβλεπα από μακριά. Είναι το έργο “Thousand Prayers” (Χίλιες Προσευχές) της Jazgul Madazimova από το Kyrgyzstan σε συνεργασία με τις γυναίκες της Μπουχάρα.

Η συμμετοχική εγκατάσταση της Jazgul Madazimova μεταμορφώνει εκατοντάδες γυναικεία μαντίλια από την Κεντρική Ασία, τα οποία συλλέχθηκαν από γυναίκες στη Μπουχάρα, σε μια ανερχόμενη σπονδυλική στήλη ενός διαχρονικού φανταστικού πλάσματος, εν μέρει τοπίου, εν μέρει μνήμης, που αιωρείται πάνω από τους επισκέπτες στο σοκάκι μιας γειτονιάς πίσω από το Khoja Kalon. Εμπνευσμένο από τις θιβετιανές σημαίες προσευχής και την ικανότητά τους να μεταφέρουν προθέσεις μέσω του ανέμου και της αφής, η μορφή του έργου υψώνεται σαν λόφος από τη γη, σχηματίζοντας μια χαριτωμένη αψίδα, και αργότερα κατεβαίνει για να συναντήσει τους θεατές σε μια οικεία, διαδραστική χειρονομία.

Κάθε μαντίλι φέρει βάρος, όχι μόνο του υφάσματος, αλλά και της ιστορίας του ατόμου που το φορούσε πάνω από ένα κεφάλι γεμάτο όνειρα και προθέσεις. Τα συσσωρευμένα μαντίλια γίνονται ένα συλλογικό σώμα. Τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Τα τελευταία χρόνια, ό,τι κι αν φτιάχνω, καταλήγω πάντα να δημιουργώ μια αφηρημένη ζωική σπονδυλική στήλη, κάτι που μοιάζει με χαιρετισμό από το παρελθόν. Αυτό το έργο είναι μια συνομιλία με τη μνήμη. Τα γυναικεία μαντίλια που χρησιμοποιούνται στο έργο αντιπροσωπεύουν το ύφασμα που έχουμε δει μεγαλώνοντας να φοριέται από τις μητέρες, τις αδερφές, τις θείες μας κάθε μέρα, σε κάθε σημαντική οικογενειακή περίσταση. Κρατούν τόσο δύναμη όσο και ευαλωτότητα. Για μένα, ένιωσα σωστό να χρησιμοποιήσω γυναικεία μαντίλια για να ενσαρκώσω το πνεύμα αυτής της οντότητας. Καθώς δημιουργούμε και αποσυναρμολογούμε το έργο, προσκαλούμε το πνεύμα να ζωντανέψει και να σβήσει ειρηνικά, σαν τον άνεμο που μεταφέρει μια προσευχή σε όλα τα πράγματα”.

Απομακρύνθηκα από αυτήν τη γειτονιά αναζητώντας την επόμενη μεντρέσα, την Rashid Madrasah.

 

[KonstantinosAlyona]

Τα διαβάζω από το κατάλυμά μας στην Μπουχαρα, ευχαριστώ για τις πληροφορίες

 

[Klair]

@KonstantinosAlyona Πόσο θα ήθελα να βρισκόμουν ξανά στη Μπουχάρα! Είναι πανέμορφη! Σας εύχομαι να περάσετε τέλεια! Να την περπατήσετε, να τη γευτείτε και φυσικά να δοκιμάσετε τις «Συνταγές για Ραγισμένες Καρδιές». Είστε τυχεροί που βρίσκεστε στην πόλη την περίοδο της έκθεσης.

Ανεβάστε και καμιά φωτογραφία να χαρούνε τα ματάκια μας και να ευφρανθεί η ψυχούλα μας!

 

[Klair]

Rashid Madrasah​

Η μεντρέσα Rashid βρίσκεται σε μια γραφική περιοχή της Παλιάς Πόλης της Μπουχάρα, κοντά στο κανάλι Shahrud. Πολλοί τεχνίτες ζουν στα κοντινά σοκάκια και η περιοχή αυτή ήταν κάποτε γνωστή ως γειτονιά των κεντητριών.

Χτισμένη τον 18ο-19ο αιώνα από τον εύπορο Αφγανό έμπορο τσαγιού Abdurashid (Rashid), η μεντρέσα διέθετε αίθουσες διδασκαλίας, αίθουσα προσευχής και χώρους διαβίωσης για τους μαθητές. Τον 20o αιώνα έκλεισε και στη συνέχεια επαναχρησιμοποιήθηκε ως κατοικία και αργότερα ως συνεργείο επισκευής φωτογραφικών μηχανών και οικιακών συσκευών. Η επούλωση είναι μια διαδικασία επισκευής που απαιτεί εργασία. Πρέπει να εξετάσουμε σε βάθος τα προβλήματα για να τα επιλύσουμε και να προχωρήσουμε στο επόμενο στάδιο. Ο πόνος στην καρδιά δεν θεραπεύεται με ένα μόνο φάρμακο. Απαιτεί μια ολόκληρη εργαλειοθήκη.

Η Rashid Madrasah παρουσιάζει έργα τέχνης που μάς προσφέρουν τα εργαλεία που χρειαζόμαστε: μέσα από αυτά τα εργαλεία βρίσκουμε τρόπους για να επαναπροσδιορίσουμε τις εμπειρίες, να θρηνήσουμε, να θυμηθούμε και, τελικά, να ξεπεράσουμε τη θλίψη. Κάποια εργαλεία είναι εκφραστικά, όπως το χιούμορ που μάς επιτρέπει να εκφράσουμε τα συναισθήματά μας, ενώ το γέλιο δημιουργεί χώρο για να αναπνεύσουμε. Άλλα είναι κοινωνικά, συνδέοντάς μας ξανά με τον εαυτό μας και τους γύρω μας. Άλλα πάλι είναι συμβολικά, για παράδειγμα, οι τελετουργίες πένθους δίνουν μορφή στο άμορφο, κάνοντας το ακατανόητο ξαφνικά κατανοητό.

Η τέχνη της Gulnur Mukazhanova από το Kazakhstan σε συνεργασία με το Margilan Crafts Development Centre της χώρας έχει μια εκπληκτική ικανότητα να μάς μεταφέρει σε νέους κόσμους, και μια συναρπαστική ιστορία αποκαλύπτει πόσο μεταμορφωτική μπορεί να είναι. Με το έργο “The Healing of Present” (Η Θεραπεία του Παρόντος) μετουσιώνει έναν από τους μύθους που περιβάλλουν την προέλευση του ikat, μιας παραδοσιακής μορφής υφαντικής τέχνης στο Ουζμπεκιστάν.

Αφηγείται, λοιπόν, την ιστορία ενός τεχνίτη που αντιμετώπισε μια αφόρητη επιλογή. Αναγκάστηκε να παντρέψει τη μικρότερη κόρη του με έναν βασιλιά ενάντια και στη δική του θέληση, αλλά και στης κόρης του. Απελπισμένος, παρακάλεσε τον βασιλιά να την αφήσει να φύγει. Ο βασιλιάς, συγκινημένος από την αγάπη του τεχνίτη για την κόρη του, συμφώνησε να την απελευθερώσει, αλλά έθεσε έναν πολύ αποθαρρυντικό όρο. Ο τεχνίτης έπρεπε να δημιουργήσει κάτι τόσο εκπληκτικό που θα επισκίαζε την ομορφιά της κόρης του, αναγκάζοντας έτσι τον βασιλιά να εγκαταλείψει την απαίτησή του.

Σε μια στιγμή απέραντης θλίψης, ο τεχνίτης κάθισε δίπλα στην κοντινή “Λίμνη” κλαίγοντας. Τα δάκρυά του αναστάτωσαν την επιφάνεια του νερού, δημιουργώντας κυματισμούς. Καθώς το φως έπεφτε πάνω στα κύματα, ένα ουράνιο τόξο εμφανίστηκε, εμπνέοντας τη δημιουργία του πρώτου σχεδίου ikat. Σε μια σύγχρονη αναβίωση αυτού του πνεύματος, η καλλιτέχνιδα Gulnur, αξιοποιώντας τον συμβολισμό των υφασμάτων ikat του Ουζμπεκιστάν, δημιούργησε μια μαγευτική υφασμάτινη εγκατάσταση καλύπτοντας ολόκληρη την πρόσοψη της Rashid Madrasah, μετατρέποντάς την σε μια μυστικιστική πύλη προς έναν άλλο κόσμο.

Σε συνεργασία με υφάντριες ikat από το Κέντρο Ανάπτυξης Χειροτεχνίας Margilan, η Mukazhanova δημιουργεί νέα προσαρμοσμένα σχέδια για να συμπληρώσει ένα τεράστιο αρχείο vintage υφασμάτων. Με τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Δημιουργώ έναν χώρο στον οποίο μπορεί να λάβει χώρα μια συνειδητή διαδικασία θεραπείας”, αναφέρεται στον μετασχηματισμό της σύγχρονης κοινωνίας, εγείροντας ερωτήματα σχετικά με την ταυτότητα, τον πολιτισμό και την κοινωνική συμπεριφορά. Η τέχνη παίζει ζωτικό ρόλο στον αναστοχασμό πάνω στο συλλογικό τραύμα και στην ενεργοποίηση αλλαγών στην κοινωνική συνείδηση.

Το πρώτο έργο που αντίκρισα μπαίνοντας στην περίκλειστη αυλή της μεντρέσας ήταν το “Standing by the Ruins” (Στεκόμενος δίπλα στα Ερείπια) της καλλιτέχνιδας Dana Awartani, παλαιστινιακής καταγωγής, σε συνεργασία με τον Ουζμπέκο καλλιτέχνη Nemat Ismatullayev. Αναφέρει το έργο της ως “μια χειρονομία μνήμης και μια τελετουργία πένθους”. Είναι, λέει, “ένας τρόπος να τιμήσουμε και να διατηρήσουμε την παλαιστινιακή πολιτιστική κληρονομιά που έχει διαρκέσει και εξελιχθεί μέσα στους αιώνες”.

Μέσα από την αναδιαμόρφωση των παραδοσιακών ισλαμικών μορφών τέχνης εντός ενός σύγχρονου πλαισίου, η Awartani αναλογίζεται την απώλεια, την ανθεκτικότητα και την αντοχή της παλαιστινιακής πολιτιστικής κληρονομιάς. Η πρακτική της, βασισμένη σε αργές, στοχαστικές διαδικασίες όπως το κέντημα, η ύφανση και η κατασκευή πλακιδίων, γίνεται μια μορφή θεραπείας. Μια πράξη ανάκτησης της προγονικής γνώσης και μετασχηματισμού της μνήμης σε ανανέωση.

Στο έργο “Standing by the Ruins”, η Dara Awartani μάς προσκαλεί να περπατήσουμε ανάμεσα σε μεγάλα κεραμικά πλακίδια κατασκευασμένα με χώμα από την Παλαιστίνη, γνωρίζοντάς μας τα πλακάκια του μπάνιου του Hamam al-Sammara του 14ου αιώνα στη Γάζα, ενός από τα παλαιότερα λουτρά της περιοχής, το οποίο καταστράφηκε από τον ισραηλινό βομβαρδισμό το 2023.

Σε τρία δωμάτια της Rashid Madrasah ξεδιπλώνεται το έργο της Τουρκάλας-αρμενικής καταγωγής-καλλιτέχνιδας Hera Büyüktasciyan και του Ουζμπέκου καλλιτέχνη Isiom Khudoyberdiev, “Under the Mulberry Tree, the Wind Sang Our Names” (Κάτω από τη Μουριά, ο Άνεμος Τραγούδησε τα Ονόματά μας). Το έργο χρησιμοποιεί μουσικά όργανα σκαλισμένα σε ξύλο μουριάς και μαύρα υφάσματα διακοσμημένα με μικρά κομματάκια ξύλου, επίσης μουριάς, για να εξερευνήσει θέματα μνήμης, καταγωγής και σύνδεσης.

Είναι ένα “ηχητικό σύνολο” που διερευνά τη συμβολική και υλική σημασία της μουριάς, η οποία συνδέεται με την οικογενειακή ιστορία της καλλιτέχνιδας. Οι ήχοι από τα όργανα έχουν σκοπό να προκαλέσουν την “ακουστική ουσία ενός χτύπου της καρδιάς”. Σύμφωνα με τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Tο να έρθω σε αυτή τη γη των μουριών, αντηχούσε με κύκλους θυσίας, αλλαγής δέρματος και συνύπαρξης. Αναπολώντας την προγιαγιά μου, μια καλλιεργήτρια μεταξοσκώληκων από το Bardizag (Αρμενική πόλη νότια της Νικομήδειας που καταστράφηκε κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας των Αρμενίων), ήθελα να δω τη μουριά ως ένα δοχείο μέσα από μουσικά όργανα σκαλισμένα στο σώμα της. Σαν ξύλινες καρδιές που αντηχούν την ανθρώπινη πινελιά, την προγονική γνώση και τα νήματα παραγωγής. Φωνάζοντας μακρινούς χτύπους της καρδιάς μιας αγελάδας, ενός ψαριού και ενός μεταξοσκώληκα-αρχαίες θλίψεις”.

Η καλλιτέχνιδα χρησιμοποιεί το αυτόχθονο αρμενικό όνομα για την πόλη Bardizag η οποία τώρα μετονομάστηκε σε Bahçecik από την τουρκική κυβέρνηση. Ως Τουρκάλα πολίτης, εργάζεται για τη Γενοκτονία των Αρμενίων.

Το έργο “Home of Hope” (Σπίτι της Ελπίδας), της Ουζμπέκας Jenia Kim σε συνεργασία με Ουζμπέκους σιδηρουργούς, αναβιώνει τα αποδημητικά πουλιά-κάποτε σύμβολο της Μπουχάρα-τα οποία, όμως, χάθηκαν κατά τη διάρκεια μιας κρίσης νερού. Μέσω αυτής της συνεργασίας ανοίγεται ένας διάλογος για τον πολιτισμό από την οπτική γωνία της κορεατικής διασποράς. Εμπνευσμένη από την πλούσια κορεατική κληρονομιά της και τις εμπειρίες της ως σχεδιάστρια μόδας, η εγκατάσταση της Jenia Kim χρησιμεύει ως μια καθηλωτική πρόσκληση για τους επισκέπτες να συνδεθούν με τις ιστορίες ατόμων από το Ουζμπεκιστάν.

Υπάρχουν 4 καλλιτέχνες στη Biennale της Μπουχάρα με το επώνυμο Kim, κάτι που αντικατοπτρίζει την αρκετά μεγάλη κορεατική διασπορά στο Ουζμπεκιστάν. Ο Στάλιν τούς μετέφερε βίαια από τη Ρωσία στο Ουζμπεκιστάν και σε άλλα μέρη της Κεντρικής Ασίας, το 1937. Υπάρχει μια ουζμπεκική παροιμία που λέει ότι κάθε Ουζμπέκος που σέβεται τον εαυτό του “πρέπει να έχει τουλάχιστον έναν Κορεάτη φίλο”.

Μπήκα σε αυτήν την εξαιρετική εγκατάσταση της σχεδιάστριας μόδας Jenia Kim, που έχει έδρα την Τασκένδη, περπατώντας ανάμεσα σε vintage ουζμπέκικα ρούχα σαν να βρίσκεσαι σε κατάστημα.

Είδα χώρους με φανταστικές υφασμάτινες ταπετσαρίες που κατοικούνται από τα πιο ιδιότροπα μεταλλικά πουλιά που μετατρέπονται σε ψαλίδια. Εξαφανίστηκαν από τον ουρανό της Μπουχάρα όταν το νερό στέρεψε και επέστρεψαν εδώ ως περίεργοι μάρτυρες και παρατηρητές.

Σε ένα μικρό δωμάτιο υπάρχει ένας καταπράσινος κήπος και στην οροφή του ένα σμήνος πουλιών επιστρέφει ως σύμβολο ελπίδας. Η καλλιτέχνιδα έχει εμμονή με αυτούς τους πελαργούς που φτιάχνονται από ντόπιους μεταλλουργούς. Σε πάμπολλα καταστήματα πωλούνται ψαλίδια-πουλιά. Ο πελαργός για τις γυναίκες και κάποιο άλλο πουλί, που δεν θυμάμαι την ονομασία του, για τους άνδρες. Αγόρασα και εγώ ένα σετ ψαλίδια για τον γιο μου και την κοπέλα του. Χάραξα επάνω τους και τα ονόματά τους. Σύμφωνα με την Ουζμπεκική παράδοση, τα ψαλίδια κόβουν τη γλωσσοφαγιά και τις κακόβουλες σκέψεις του περίγυρου απέναντι στο ζευγάρι, χαρίζοντας ευτυχία και παιδιά στους μελλόνυμφους.

Βγήκα από τη Rashid Madrasah προς αναζήτηση κι άλλων έργων. Μπροστά μου είχα τον Μιναρέ του Τζαμιού Khoja Kalon και δεξιά μου το κανάλι Shahrud. Το κανάλι ήταν ζωτικής σημασίας για το σύστημα ύδρευσης της Μπουχάρα μεταφέροντας νερό από τον ποταμό Zarafshan για να τροφοδοτήσει τα αρχαία Hauz (Λίμνες).

Πάνω από το κανάλι, που διασχίζει ολόκληρη την περιοχή της Biennale, είναι τοποθετημένη μια από τις πιο σημαντικές και συνάμα στενάχωρες εγκαταστάσεις. Το “Longing” (Λαχτάρα), δημιουργήθηκε από τους Himali Singh Soin και David Soin Tappeser σε συνεργασία με τις υφάντριες του Margilan Crafts Development Centre. Κάθε αλλαγή στο σχέδιο και το χρώμα του ikat βασίζεται σε δορυφορικές εικόνες που δείχνουν την υποβάθμιση μιας ζωτικής πηγής ζωής στο πέρασμα των χρόνων. Σκεφτείτε τον αρχαίο αργαλειό να υλοποιεί μια δορυφορική απεικόνιση ως μια αντανάκλαση της χειρότερης οικολογικής καταστροφής της Κεντρικής Ασίας. Είναι μια ταπισερί ikat μήκους 2.300 μέτρων.

Το έργο τέχνης, το οποίο κρέμεται πάνω από τα κανάλια της Μπουχάρα, συμβολίζει μια “λαχτάρα για νερό” και εξερευνά θέματα απώλειας, περιβαλλοντικής ιστορίας και τη σύνδεση μεταξύ ενός ξερού τοπίου και μιας ξερής πόλης. Τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα της ταπισερί, αντιπροσωπεύουν τις περιβαλλοντικές αλλαγές στη Λιμνοθάλασσα Αράλη, η οποία είναι πλέον μια “στεγνή ηχώ” του παλιού εαυτού της.

Δίπλα στο κανάλι συνάντησα άλλο ένα έργο με θέμα το φαγητό. Το “Navat Uy” (Πρωτοχρονιά) της Αιγύπτιας καλλιτέχνιδας Laila Gohar σε συνεργασία με τους Ilkhom Shoyimkulov (Uzbekistan) και GOLEM (France). Το θέμα του φαγητού και της γεύσης, που συνδέεται με τη μνήμη, την παράδοση και τον πολιτισμό αντικατοπτρίζεται πασιφανέστατα σε ένα κιόσκι κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από την παραδοσιακή ουζμπεκική κρυσταλλική ζάχαρη, γνωστή ως navat (ναβάτ). Ολόκληρη η κατασκευή αποτελείται από “κλωστές” παραδοσιακής ουζμπεκικής ζάχαρης φτιαγμένης μέσω αργής καραμελοποίησης σιροπιού σταφυλιών και σαφράν, εκτοπισμένης ολοένα και περισσότερο από τη βιομηχανική ζάχαρη από ζαχαροκάλαμο.

Περισσότερο από μια γλυκιά λιχουδιά, η navat φέρει μια μακρά κληρονομιά ως σύμβολο φιλοξενίας και συλλογικής μνήμης στην Κεντρική Ασία, που προηγείται της βιομηχανικής ζάχαρης. Θεωρείται λαϊκό φάρμακο για τον βήχα και τον πονόλαιμο. Ενώ η navat είναι κοινή σε όλο το Ουζμπεκιστάν, η επίπονη διαδικασία αργής κρυστάλλωσης με σιρόπι σταφυλιού σε κλωστές απαιτεί χρόνο, φροντίδα και μια μετάδοση τεχνογνωσίας που γίνεται ολοένα και πιο σπάνια. Η άφιξη της βιομηχανικής ζάχαρης από ζαχαροκάλαμο αντικατέστησε τη χειροποίητη φύση της navat και οι νεότερες γενιές σπάνια γνωρίζουν τη διαφορά. Το έργο είναι γλυκό και εφήμερο, μια υπενθύμιση πως οι παραδόσεις χάνονται όταν αντικαθίστανται από βιομηχανικές συντομεύσεις.

Η Laila Gohar εργάζεται με το φαγητό και την κουλτούρα του φαγητού για να καλλιεργήσει ένα αίσθημα θαυμασμού, φέρνοντας τους ανθρώπους πιο κοντά στο παιδί που κρύβουν μέσα τους. Ξυπνά παιδικές αναμνήσεις και το θαύμα της μάθησης που βασίζεται στη γεύση. Τα μωρά αρχίζουν να εξερευνούν τον κόσμο με το στόμα τους. Η γεύση μάς συνδέει με τη μνήμη, το συναίσθημα και τον πολιτισμό καθώς προχωράμε από τη βρεφική στην παιδική ηλικία. Εμπλουτίζει το λεξιλόγιο, οξύνει την περιέργεια και μάς διδάσκει την ασφάλεια, την ταυτότητα και τους κοινωνικούς δεσμούς καθώς ανακαλύπτουμε τι μας αρέσει.

Οι ανθρώπινες σχέσεις συχνά περιγράφονται με τη γλώσσα της γεύσης: τα πράγματα μπορούν να γίνουν ξινά, να γίνουν αλμυρά με πικρία ή να γίνουν γλυκά με αγάπη. Στη Μπουχάρα, η Gohar προσκαλεί τους ανθρώπους στην πολυαισθητηριακή χαρά της ζάχαρης. Η γεύση αποκαλύπτει περισσότερα από αυτά που βλέπουμε. Οι επισκέπτες καλούνται να βιώσουν τη δύναμη της γεύσης για να αποκαλύψουν νέες αναγνώσεις αυτού που βλέπουν. Τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Ένα σπίτι, ένα σπίτι. Καταφύγιο”. Άλλοτε γλυκό, άλλοτε αλμυρό. Περιπλανήσου. Αναρωτήσου. Παίξτε.

 

[Smaragda53]

Καλεεεε! Γέμισα εικονες! Παραμυθενιες!

 

[Sassenach77]

Πάρα πολύ όμορφα!!!

 

[Klair]

Καλεεεε! Γέμισα εικονες! Παραμυθενιες!

@Smaragda53 Χαίρομαι πολύ που κατάφερα να μεταδώσω την ομορφιά της πόλης έστω και μέσω των έργων της Biennale.

 

[Klair]

Πάρα πολύ όμορφα!!!

@Sassenach77 Όντως, ήταν όλα πολύ όμορφα. Και τα έργα και η πόλη!

 

[Klair]

Olimjon Caravanserai​

Είναι ένα ιστορικό κτίριο του 19ου αιώνα (1813) που λειτουργούσε ως κέντρο εμπορίου και φιλοξενίας για εμπόρους από διάφορες χώρες (Ινδία, Αφγανιστάν, Ιράν). Οι έμποροι έμεναν εντός των τειχών του, φέρνοντας υφάσματα, μπαχαρικά, κοσμήματα και αντικείμενα τέχνης. Εδώ μπορούσαν, όχι μόνο να χαλαρώσουν, αλλά και να διεξάγουν εμπορικές διαπραγματεύσεις, να ανταλλάξουν αγαθά, νέα και πληροφορίες. Σήμερα, το καραβανσεράι Olimjon έχει διατηρήσει την ιστορική του εμφάνιση μέσω προσεκτικής ανακαίνισης.

Στην εσωτερική αυλή του ήρθα σε επαφή με το έργο “Kutadgu Bilig” (Η Σοφία που οδηγεί στην Ευτυχία) της καλλιτέχνιδας Saule Suleimenova (Kazakhstan) σε συνεργασία με το γυναικείο λαϊκό σύνολο Shiru Shakar (Uzbekistan). Αυτό το έργο διερευνά τη δημιουργική έκφραση των γυναικών στην κοινωνία της Κεντρικής Ασίας, εστιάζοντας τόσο στους ρόλους που τούς επιβάλλονται όσο και στους ρόλους που πραγματικά διαδραματίζουν. Με την πρώτη ματιά υφαντά υφάσματα, που απεικονίζουν μέλη του γυναικείου συνόλου Shiru Shakar, φαίνονται να αιωρούνται στον χώρο, αλλά με μια πιο προσεκτική ματιά, προς μεγάλη μου έκπληξη, κατάλαβα ότι επρόκειτο για περίπλοκα κολάζ φτιαγμένα από πλαστικές σακούλες. Εκ των υστέρων διάβασα ότι οι σακούλες συλλέχθηκαν από τους κατοίκους της Μπουχάρα.

Ένα ζωτικό στοιχείο του έργου είναι οι ζωντανές εμφανίσεις της Shiru Shakar, μιας ομάδας συνταξιούχων μουσικών και ερμηνευτών παραδοσιακών τραγουδιών και χορών της Μπουχάρα. Μέσα από την τέχνη τους, αμφισβητούν την περιθωριοποίηση των ηλικιωμένων γυναικών, ενσαρκώνοντας την ελευθερία, το πνεύμα του χορού και την ομορφιά σε κάθε κίνηση. Ο τίτλος του έργου, που μεταφράζεται ως “Η Σοφία που φέρνει την Ευτυχία”, φέρει πολυεπίπεδες έννοιες, που αντηχούν στην περίπλοκη πολιτιστική ύφανση της ίδιας της Μπουχάρα-ένα μέρος κόμπων, διασταυρώσεων και συνεχειών. Το έργο θα ζωντανεύει μέσα από ζωντανές παραστάσεις καθ' όλη τη διάρκεια της Biennale. Tα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Λύνουμε τους αρχαίους κόμπους της Μπουχάρα μέσα από τους εαυτούς μας, μέσα από τον χορό και την πλαστική τέχνη, τη μνήμη και την παράδοση, διαμορφωμένους από την αγάπη, τον πόνο και τη θυσία”.

Το έργο προσφέρει άλλη μια “Συνταγή για Ραγισμένες Καρδιές”: μια ευγενική υπενθύμιση ότι οι πληγές μπορούν να αντιμετωπιστούν με σοφία και ότι η ευτυχία, τελικά, είναι επιλογή. Οι γυναίκες του Shiru Shakar ενσαρκώνουν τον ρυθμό της μνήμης της Μπουχάρα. Το σύνολο, σχηματισμένο από μια ομάδα συνταξιούχων ερμηνευτριών, αντιστέκεται ενεργά στην περιθωριοποίηση που συχνά αντιμετωπίζουν οι ηλικιωμένες γυναίκες. Μέσα από τον παραδοσιακό χορό και το πολυφωνικό τραγούδι, μεταφέρουν τελετουργίες που κληρονομήθηκαν από τις παλαιότερες γενιές, διατηρώντας τες ζωντανές. Οι φωνές τους αφηγούνται ιστορίες για τις στιγμές που συνοδεύουν τις μεγαλύτερες γιορτές της ζωής, την προετοιμασία μιας νύφης για τον γάμο της ή την υποδοχή ενός νεογέννητου παιδιού. Οι παραστάσεις τους χαρακτηρίζονται από την ενέργεια της συλλογικής κίνησης, γυναίκες που στέκονται δίπλα-δίπλα, τραγουδούν και χορεύουν μαζί, όπως κάποτε σε αυλές και σε κοινοτικές συγκεντρώσεις.

Ayozzhon Caravanserai​

Ayozzhon Caravanserai​

Το Ayozzhon Caravanserai είναι ένα Μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς που μέχρι το 1920 χρησιμοποιούνταν για χονδρικό εμπόριο. Σε αυτόν τον χώρο μπήκα για να δω τα επόμενα εκθέματα. Σε μια γωνία υπήρχαν δύο πύργοι με κεραμικά “smartphones”. Το έργο της Κορεάτισσας Yun Choi με τίτλο “Dark Age is Better, Desert is the Future” (Η Σκοτεινή Εποχή είναι Καλύτερη, η Έρημος είναι το Μέλλον) δημιουργήθηκε σε συνεργασία με τους κεραμίστες από το Ουζμπεκιστάν Bunyod Yunusov και Behzod Yunusov. Δύο πύργοι διακοσμημένοι με έξυπνα τηλέφωνα από γυαλισμένη κεραμική, θυμίζουν ένα έργο του Κορεάτη καλλιτέχνη Nam June Park που είχε φιλοτεχνήσει το 1988 για τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες.

Το έργο του Κορεάτη Nam June Park με τις αναμμένες οθόνες που είχε φιλοτεχνήσει το 1988 για τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες
Πηγή φωτογραφίας: Pinterest​

Σε αυτήν τη Biennale υπάρχουν τέσσερις Κορεατικές συμμετοχές που αποτυπώνουν το πνεύμα μιας υγιούς συνεργασίας. Χρησιμοποιώντας συστατικά που κυμαίνονται από ζυμωμένη πάστα σόγιας μέχρι γηγενή πηλό, τα έργα θίγουν βαθιά ερωτήματα ταυτότητας, μνήμης και την κορεατική διασπορά. Το Ουζμπεκιστάν, παρά το γεγονός ότι απέχει σχεδόν 5.000 χιλιόμετρα από την Κορέα, φιλοξενεί τη μεγαλύτερη κορεατική διασπορά της Κεντρικής Ασίας, τους Koryo saram, που κυριολεκτικά σημαίνει “Κορεάτης”. Αποτελούν την έβδομη μεγαλύτερη εθνοτική ομάδα στη χώρα, με τις ρίζες τους να ανάγονται στο 1937, όταν οι Κορεάτες που ζούσαν στη Ρωσική Άπω Ανατολή απελάθηκαν βίαια στην Κεντρική Ασία, κατόπιν εντολής του Ιωσήφ Στάλιν. Αντί του πιο συνηθισμένου όρου “κορεατική διασπορά”, η Biennale χρησιμοποίησε σκόπιμα τον αρχικό αυτοπροσδιοριζόμενο όρο, Koryo saram, για να αναδείξει τη μοναδική ιστορία και δράση αυτής της κοινότητας.

H Yun Choi πέρασε τους τελευταίους μήνες χτίζοντας ένα μνημείο για την αποσύνδεση, χρησιμοποιώντας το ίδιο υλικό που μας στηρίζει, τον πηλό. Τον Ιανουάριο του 2025, η Choi ταξίδεψε στο Ουζμπεκιστάν για ένα ερευνητικό ταξίδι. Όταν επέστρεψε για την έκθεση, εγκαταστάθηκε στο Rishtan, την ιστορική πρωτεύουσα της κεραμικής στην κοιλάδα Fergana. Εκεί, συνεργάστηκε με δεξιοτέχνες κεραμίστες και κεραμίστριες που μεγάλωσαν με αυτήν την τέχνη. Το αποτέλεσμα είναι ένας υψωμένος πύργος συναρμολογημένος από περίπου 900 χειροποίητα κεραμικά “smartphones” με σβηστές οθόνες, ένα έργο που ρωτά τι βλέπουμε όταν μια οθόνη δεν ανάβει πλέον και τι είδους σύνδεση παραμένει, όταν η ψηφιακή εικόνα απουσιάζει.

Η σιωπή των οθονών, μετατοπίζει την προσοχή από τον χείμαρρο των εικόνων σε αυτό που η ίδια αποκαλεί “χρόνο του εδάφους”-την αργή, κυκλική χρονικότητα κάτω από τα πόδια μας. Οι οθόνες είναι ορυκτά πριν γίνουν pixel. Όταν πεθαίνουν, επιστρέφουν στη γη. Ο πηλός, με την κοινή του χημεία (οξείδια, μεταλλεύματα, θερμότητα), γίνεται ένας έντιμος μεσολαβητής μεταξύ των μέσων ενημέρωσης και της γεωλογίας.

Η παραγωγή των “smartphones” διήρκεσε περίπου δύο μήνες. Οι κάτοικοι παρενέβησαν για να βοηθήσουν, μετατρέποντας την κατασκευή σε ένα μικρό αστικό έργο. H Choi είπε: “Το έργο ήταν μια πραγματικά μοναδική εμπειρία από τη δημιουργία έως την εγκατάσταση”. “Οι κάτοικοι σταματούσαν για να βοηθήσουν. Γυναίκες από τη γειτονιά συμμετείχαν και εργάστηκαν μαζί μου. Δεν είναι το είδος της εμπειρίας που βιώνεις συχνά”.

Σε μια γωνιά του καραβανσεράι ήταν στοιβαγμένες κεραμικές σφυρίχτρες σε σχήμα πουλιού που ονομάζονται hushtak. Αυτές τις σφυρίχτρες τις πουλάνε παντού και οι πωλητές για να προσελκύσουν πελάτες σφυρίζουν ακατάπαυστα και πολύ δυνατά γεμίζοντας την ατμόσφαιρα με ιδιαίτερους ήχους. Έτσι και στη Biennale, οι επισκέπτες καλούνταν να σφυρίξουν και οι μελωδίες ηχογραφούνταν σε ένα συλλογικό ηχητικό τοπίο, γεμίζοντας την αυλή με μια πρωτόγνωρη ηχητική χορωδία. Αυτό το ακουστικό δρώμενο-έργο είναι το “Mur-Mur” (Μουρμουρητό) του David Soin Tappeser (India/England) σε συνεργασία με την Ουζμπέκα κεραμίστρια Kubaro Babaeva, τους μαθητές της και τους καλλιτέχνες ήχου Boris Shershenkov και Polina Shershenkova (Russia/Austria) και Bunyod Yunusov (Uzbekistan).

Η διαδραστική αυτή εγκατάσταση χτίζει τη δραματουργία της γύρω από τη μυθική εικόνα της παραδοσιακής σφυρίχτρας hushtak, που συχνά κατασκευάζεται με τη μορφή πουλιού ή φανταστικού πλάσματος. Αυτά τα παιχνίδια ξεκίνησαν να κατασκευάζονται για παιδιά κατά τη διάρκεια της γιορτής Navruz, ώστε να φτιάξουν τη διάθεσή τους και να διώξουν τις κακές δυνάμεις.

Το Navruz γιορτάζεται ευρέως στο Ουζμπεκιστάν. Είναι η ημέρα της εαρινής ισημερίας και σηματοδοτεί την έναρξη της άνοιξης στο Βόρειο Ημισφαίριο. Γιορτάζεται εδώ και τουλάχιστον 2.000 χρόνια. Όταν το Ουζμπεκιστάν ήταν μέρος της Σοβιετικής Ένωσης, οι εορτασμοί του Navruz ήταν γενικά ανεπίσημοι και κατά καιρούς, μάλιστα, απαγορευμένοι. Σήμερα, είναι επίσημη αργία στη χώρα και γιορτάζεται πάντα στις 21 Μαρτίου. Παρόλα αυτά, οι εορτασμοί κατανέμονται σε αρκετές ημέρες.

Εμπνευσμένος από τα πουλιά της Μπουχάρα, για να κρατήσει τα πράγματα ενωμένα όταν ο κόσμος μάς χωρίζει, ο David Soin Tappeser ηχογράφησε μελωδίες hushtak που με την πάροδο του χρόνου δομούνται σαν μουρμουρητό, σαν χορωδία. Ο καλλιτέχνης με τα λόγια του αναζητά “θεραπεία και λύτρωση στη συλλογικότητα”. “Βλέπουμε τη μαγεία της συνεύρεσης όταν ένα πλήθος πουλιών σχηματίζει ένα μουρμουρητό”.

“Το Συνέδριο των Πουλιών”, ένα ποίημα των Σούφι του 12ου αιώνα, ακολουθεί μια ομάδα πουλιών που ξεκινούν ένα ταξίδι για να βρουν τον αρχηγό τους, τον μυθικό Simurgh (γιγαντιαίο φτερωτό πλάσμα σε σχήμα πουλιού). Πολλοί τα παρατάνε, αλλά όσοι αντέχουν ανακαλύπτουν ότι ο Simurgh δεν είναι ξεχωριστό ον, είναι η αντανάκλαση του εαυτού τους, ενοποιημένη: το άθροισμα των μερών. Οι Simurgh και τα Hushtak είναι προϊσλαμικές μορφές που φαντάζονται αστερισμούς συλλογικότητας. Ο ονοματοποιημένος τίτλος του έργου παραπέμπει στις πολλαπλές του έννοιες: τον ήχο του αιθέρα, τον ήχο του νερού, τον ήχο των δέντρων, τον ήχο μιας αδύναμης καρδιάς, τους σιωπηλούς τόνους των επαναστατικών ψιθύρων, την απόλαυση ενός εραστή ή τη συνάθροιση των πουλιών.

Δυναμώστε τον ήχο και ακούστε μια χορωδία hushtak στο παρακάτω video:

Στον ίδιο χώρο, το έργο “Healer of Broken Hearts” (Θεραπευτής Ραγισμένων Καρδιών) του Khadim Ali, σε συνεργασία με τον κεντητή Sanjar Nazarov και τον σιδηρουργό Said Kamolov λειτουργεί ως θεραπευτής των πληγωμένων καρδιών και είναι μια μνημειώδης ταπισερί που αφηγείται την ιστορία του Simurgh, του μυθικού πουλιού που προστατεύει την ανθρωπότητα. O Khadim Ali, γεννημένος στην Quetta (Κουέτα) του Πακιστάν, το 1978, είναι Αυστραλός ζωγράφος αφγανικής καταγωγής, μέλος της εθνοτικής ομάδας Hazara (Χαζάρα).

Το έργο, βασίζεται σε θέματα πολέμου, εκτοπισμού και ανθεκτικότητας, επαναπροσδιορίζοντας το μυθικό πουλί ως σύμβολο συλλογικής θεραπείας. Η συνεργασία με Ουζμπέκους τεχνίτες αναδεικνύει τη διασταύρωση της κληρονομιάς των Χαζάρων του Ali, της περσικής ποίησης και της αρχαίας δεξιοτεχνίας του Ουζμπεκιστάν. Ο Khadim Ali χρησιμοποιεί τον μύθο και ειδικά το πουλί Simurgh ως “δοχείο” για το πένθος και την αναμνησία. Δηλώνει ότι, μετά τον θάνατο της μητέρας του, άρχισε να την βλέπει στο Simurgh ως παρουσία που “ηρεμεί τον πόνο του πόθου” και ως “μητρική επιστροφή σε σιωπή”. Αυτή η προσωπική εμπειρία εντάσσει το έργο στην ευρύτερη θεματική της Biennale για την επούλωση.

Εικονογραφικά, ο δράκος, το δέντρο της ζωής, η φωτιά, τα σύννεφα επανέρχονται ως μυθολογικές εικόνες και ως τα μέσα για να “κρατηθεί” και να μετασχηματιστεί ο πόνος, όχι για να σβήσει, αλλά για να αντιμετωπιστεί και να μετατραπεί σε συλλογική αφήγηση. Η Biennale, συνολικά, επιδιώκει “συνταγές” επούλωσης και αυτό το έργο τοποθετείται σαν μια από αυτές τις “συνταγές”.

Στο ίδιο καραβανσεράι (Ayozzhon Caravanserai) οι εκπλήξεις δεν έχουν τέλος.

Στη Biennale της Μπουχάρα κεντρικό ρόλο έχουν οι τεχνίτες, οι οποίοι μέχρι και σήμερα εξακολουθούν να είναι οι θεματοφύλακες των αρχαίων τεχνικών που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά: από την κεραμική έως την υφαντική, από την ξυλογλυπτική έως τη μικρογραφία. Η χειρωνακτική τους γνώση, ριζωμένη στην ιστορία, συνάντησε το όραμα σύγχρονων καλλιτεχνών, δημιουργώντας όλα αυτά τα έργα που έχω δει μέχρι στιγμής, αλλά και πολλά ακόμα, μερικά εκ των οποίων θα συναντήσω στη συνέχεια αυτής της περιήγησης. Σε αυτόν τον “διάλογο”, η Biennale έδειξε πώς οι “εφαρμοσμένες τέχνες” μπορούν να γίνουν έργα τέχνης με μια παγκόσμια γλώσσα, ικανά να μιλήσουν στο παρόν χωρίς να χάσουν τη σύνδεση με την προέλευσή τους. Ένα τέτοιο έργο ήταν και το επόμενο που βρήκα στον δρόμο μου και το οποίο με εξέπληξε πάρα πολύ ευχάριστα.

Το έργο της Aziza Kadyri, “Cut From The Same Cloth” (Κομμένο Από Το Ίδιο Ύφασμα), σε συνεργασία με τους Yulduz Mukhiddinova και Mathieu Bissonnette ξεδιπλώνεται σε δύο μέρη, αντλώντας έμπνευση από το ταξίδι του παππού της, το 1969, για να μελετήσει μηχανήματα ραφιναρίσματος βαμβακιού στις Νότιες ΗΠΑ, ως Σοβιετικός Ουζμπέκος ερευνητής. Συνδυάζοντας προφορική ιστορία, αρχειακές εικόνες, τα σχέδια ευρεσιτεχνίας του παππού της και μοτίβα που δημιουργούνται από τεχνητή νοημοσύνη και βασίζονται σε υφάσματα της Κεντρικής Ασίας, το έργο εξερευνά τις αλληλένδετες ιστορίες της βιομηχανίας, της οικολογίας και της διασποράς.

Σε συνεργασία με την κεντήτρια Yulduz Mukhiddinova, γεννημένη στη Nurata του Ουζμπεκιστάν, το πρώτο μέρος γεφυρώνει το παραδοσιακό ουζμπεκικό κέντημα Suzani με τις μηχανικές μορφές των εκκοκκιστηρίων βαμβακιού, δημιουργώντας υβρίδια υφάσματος-μετάλλου που απηχούν τόσο την κληρονομιά όσο και τη βιομηχανική αλλαγή.

Το δεύτερο μέρος, που αναπτύχθηκε με τον καλλιτέχνη Mathieu Bissonnette, μετατρέπει την έρευνα γύρω από το αρχείο του παππού της σε μια πολυαισθητηριακή, διαδραστική εμπειρία. Μέσα σε ένα πολύ μικρό κελί-δωμάτιο (hujra) του καραβανσεράι οι θεατές ενός video περιηγούνται σε έναν ονειρικό χώρο που διαμορφώνεται από αφηρημένες μορφές ποταμών, ηχοτοπία και κινούμενα σχέδια που ανταποκρίνονται στην κίνηση και τον ήχο.

Το έργο αποτυπώνει τις εντάσεις μεταξύ της χειροτεχνίας και της μηχανοποίησης, της προσωπικής μνήμης και της συστημικής αλλαγής. Σύμφωνα με τα λόγια της καλλιτέχνιδας: “Το έργο μου ασχολείται με την κριτική μυθοπλασία: επαναπροσδιορίζοντας κατακερματισμένα παρελθόντα, ανακτώντας ξεχασμένες φωνές... προσκαλώντας το κοινό να επανασυνδεθεί με ιστορίες που έχουν διαταραχθεί από τη μετανάστευση και τη βιομηχανία”.

Όταν τελείωσε το video, πρόσεξα και μια ελληνική συμμετοχή στη λίστα με τους δημιουργούς. O Φάνης Σακελλαρίου είναι καλλιτέχνης παραστάσεων, σκηνικός διευθυντής και σχεδιαστής ήχου.

Στιγμιότυπο οθόνης από το video​

Login • Instagram

Fanis Sakellariou

Όσο για το τηλέφωνο που ακούγεται να χτυπάει μέσα στο video είναι αυτό:

και όντως χτυπούσε live μέσα στο δωμάτιο.

 

[mariath]

Καταπληκτική παρουσίαση! Πολύ αναλυτική δουλειά και υπέροχες φωτογραφίες!

 

[Klair]

Καταπληκτική παρουσίαση! Πολύ αναλυτική δουλειά και υπέροχες φωτογραφίες!

@mariath Σε ευχαριστώ πολύ για την ανάγνωση και το υπέροχο σχόλιο!

Η αλήθεια είναι ότι έριξα πολύ διάβασμα για να σταθώ στο ύψος των περιστάσεων (ούτε Πανελλήνιες να έδινα ). Η Biennale ήταν μια πολύ ωραία εμπειρία και μια μοναδική ευκαιρία να μάθω και στη συνέχεια να μάθουν και οι αναγνώστες (όσοι διάβασαν τη σύντομη παρουσίασή μου) όλες αυτές τις ιστορίες, τους μύθους, τους θρύλους, τα πανάρχαια έθιμα, τις τελετουργίες, τις αρχαίες μνήμες, τις τέχνες, τις παραδόσεις, τις γιορτές, την κουζίνα και τις γυναικείες δράσεις.

Η έκθεση λειτούργησε ως σχολείο για εμένα. Μου έδωσε ώθηση να ψάξω και να ανακαλύψω τη σύνδεση της μνήμης με τη χειρωνακτική εργασία και τον σημαντικό ρόλο των τεχνιτών οι οποίοι από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι και σήμερα εξακολουθούν να είναι οι θεματοφύλακες της παραδοσιακής χειροτεχνίας που τη μεταδίδουν από γενιά σε γενιά και μέσω της Biennale κοινοποίησαν και στον υπόλοιπο κόσμο.

Διδάχθηκα πολλά και ποικίλα πράγματα για αυτήν την πανέμορφη χώρα με την πανάρχαια ιστορία και τον αξιοθαύμαστο πολιτισμό!