isabelle
Member
- Μηνύματα
- 902
- Likes
- 4.165
Περιεχόμενα
- Κεφάλαιο 1
- Ασκήσεις επι χάρτου
- Όλα ξεκίνησαν απτη Βόρεια Κορέα
- Πίσω στα θρανία
- Τασκένδη του θρύλου, του ονείρου, της κατάρρευσης
- Διπρόσωπη Χίβα
- Μια φορά κ έναν καιρό ηταν εδω μια θάλασσα
- Ατέρμονη αλυσίδα καταστροφής
- Στο δρόμο για την Άσγκαμπατ
- Κούνυα Ούργκενς
- Ασγκαμπάτ κεκλεισμένων των θυρών
- Το κουρδιστό ομοίωμα
- Μετά τον Νιγιαζοφ τι;
- Στη γη της αρχαίας Μαργιανής
- Τελευταία Έξοδος
- Μπουχάρα σα μαγικό χαλί
- Σαμαρκάνδη της τέχνης κ του αίματος
- Στη γη της αρχαίας Σογδιάνης
- Ο Μέγας περίεργος
- Στη χώρα των αλόγων
- Συνέχεια απο Κιργιστάν
- Επίλογος
ΣΑΜΑΡΚΑΝΔΗ - ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ
Ταμερλάνος, ή αλλιώς Τιμούρ. Η μάστιγα των θεών και τρόμος της Ασίας. Ο σφαγέας που έστηνε πυραμίδες με τα κρανία των σκοτωμένων εχθρών του, και ταυτόχρονα προίκιζε την πόλη-ερωμένη του με εκθαμβωτικά μνημεία αξεπέραστης καλλιτεχνικής εκλέπτυνσης. Όλα για την πρωτεύουσα του. Όλα για την Σαμαρκάνδη!
Η σχετική ανάρτηση υπάρχει και στο σάιτ μας, στο λινκ
ΟΥΖΜΠΕΚΙΣΤΑΝ 5 - ΣΑΜΑΡΚΑΝΔΗ, ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν
Το ημιθανές Λάντα
Το αγοραίο που θα μας πάει από τη Μπουχάρα στη Σαμαρκάνδη είναι ένα ημιθανές Λάντα το οποίο αντί για βενζίνη καίει κάποιο είδος υγραερίου. Για να ανεφοδιαστεί από αρμόδιο υγραεριάδικο πρέπει, λέει, καλού κακού, να βγούμε από το όχημα και να πάμε να σταθούμε σε μια απόσταση ασφαλείας, γύρω στα εξήντα μέτρα, γιατί ποτέ δεν ξέρεις.
Στο μεταξύ, ο Ζυρ έχει οπλίσει τη φωτογραφική, έχει νετάρει, και περιμένει σε επιφυλακή μπας και απαθανατίσει την έκρηξη. Άμα έχεις τραβήξει την ταινία του Πολυτεχνείου και μερικά ακόμα χιλιόμετρα σελιλόιντ με συγκρούσεις και φωτιές, το χούι δεν σ' αφήνει με τίποτε.
Όσο για μένα, προσπαθώ ν’ απαντήσω στο ερώτημα γιατί άραγε το επίμαχο Λάντα να είναι επικίνδυνο κατά την φόρτωση του υγραερίου και να μην είναι κατά τη μεταφορά μας επί τόσες ώρες. Μας δουλεύουν; Δεν θα νοιώσω ασφαλής μέχρι να αποβιβαστώ τελεσίδικα.
Στη Σαμαρκάνδη φτάνουμε τελικά μετά από κάνα τετράωρο, ακμαίοι και ακέραιοι. Ο δε οδηγός δεν θα παιδευτεί ευτυχώς να εντοπίσει το χάνι που είχα επιλέξει βάσει περιγραφών του Λόνλυ Πλάνετ. Δεν είπα χάλι, χάνι είπα, αλλά ισχύουν και οι δύο χαρακτηρισμοί. Ολίγον παρακμιακό, ολίγον κακόγουστο αλλά, αν μη τι άλλο, βρίσκεται σε επιτελικό σημείο της πόλης απ όπου θα μπορούμε να εξορμούμε προς όλες τις κατευθύνσεις με τις στοιχειώδεις ευκολίες χωρίς χάσιμο χρόνου.
Η Σαμαρκάνδη με τ’ όνομα (και η Μπουχάρα με την χάρη)
Θα το πω μία κι έξω από την αρχή κι ας ακούγεται «κάπως»: Παρά την φήμη της, δικαιολογημένη ασφαλώς από σκοπιά Ιστορίας και καλλιτεχνίας μνημείων, η Σαμαρκάνδη δεν με κέρδισε ως πόλη. Στην Μπουχάρα, τα παλιά πλινθόκτιστα, οι λαϊκές γειτονιές, τα λαβυρινθώδη στενά, όλα τα στοιχεία μαζί συγκροτούν ένα ολοζώντανο αρχαίο σκηνικό μέσα από το οποίο τα μνημεία αναδύονται ως κορυφαία αισθητικά επιτεύγματα ενός ενιαίου συνόλου. Δεν τα θαυμάζεις μονάχα ως εξαίσια απομεινάρια μιας αλλοτινής εποχής. Τα νοιώθεις ως κομμάτι μιας ιστορίας που ανασαίνει και σήμερα.
Αντίθετα στην Σαμαρκάνδη η παλιά πόλη έχει περίπου εξαφανιστεί, ο βασικός αστικός ιστός χαρακτηρίζεται από φαρδιούς δρόμους με σοβιετόστροφα κτήρια, και τα συμπλέγματα των ιστορικών μνημείων αποτελούν στην ουσία μεμονωμένες νησίδες, ύψιστου κάλλους και αξεπέραστης τέχνης, αναμφίβολα, αλλά … νησίδες. Δηλαδή σε ιστορική ασυνέχεια με τον μάλλον αδιάφορο περιβάλλοντα χώρο.
Ουφ! Το είπα και ξαλάφρωσα. Από κει και πέρα, το τι προτιμάει ο καθένας είναι προσωπική του υπόθεση. Εξάλλου δεν φημίζομαι ως γνωστόν για τα μέιν στριμ γούστα μου
Ρεγκιστάν
Η πλατεία Ρεγκιστάν δεν χρειάζεται ειδικές συστάσεις. Κατά τη γνώμη μου συγκαταλέγεται δίχως άλλο στην τριάδα των κορυφαίων μεγάλων πλατειών του κόσμου (μαζί με την Μεϊντάν Ιμάμ στο Ισπαχάν και την Κόκκινη Πλατεία στη Μόσχα), ένα διαμάντι ανεκτίμητης αξίας ανάμεσα στα άλλα βαρύτιμα πετράδια που συναπαρτίζουν το μακρύ περιδέραιο των μνημείων του Δρόμου του Μεταξιού.
Άλλοτε κέντρο της εξαφανισμένης πλέον παλιάς πόλης, η πλατεία χρονολογείται από τον 15ο αιώνα, ενώ οι μοναδικής ομορφιάς μεντρέσες (κορανικές σχολές) που την πλαισιώνουν ξεκίνησαν να οικοδομούνται λίγες δεκαετίες μετά το θάνατο του γνωστού μας Ταμερλάνου που επέλεξε την Σαμαρκάνδη το 1370 ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, οδηγώντας την πόλη στον κολοφώνα της δόξας της.
Ιδρυτής της δυναστείας των Τιμουριδών, αντιφατικό κράμα ανελέητης βίας και ύψιστης καλλιτεχνικής εκλέπτυνσης, ο Ταμερλάνος έχει περάσει στην ιστορία ως ο θεμελιωτής της αισθητικής πάνω στην οποία στηρίχτηκαν οι διάδοχοί του για να φτιάξουν όσα θαυμάζουν τώρα τα έκθαμβα μάτια μας ενώ τριγυρνάμε στην πλατεία του Ρεγκιστάν.
Εισάγοντας καλλιτέχνες και τεχνίτες απ’ όλες τις περιοχές που κατακτούσε, επί των ημερών του ξεκίνησε στη Σαμαρκάνδη ένας χωρίς προηγούμενο οικοδομικός οργασμός. Λέγεται μάλιστα ότι αρεσκόταν να επιβλέπει προσωπικά τις εργασίες, παρεμβαίνοντας συχνά για να δώσει τις δικές του αισθητικές λύσεις.
Με την ίδια ωστόσο ευκολία μπορούσε την επόμενη κι όλας στιγμή να διατάξει σφαγές και λεηλασίες φρικαλέων διαστάσεων, με γνωστότερο ανδραγάθημα την πυραμίδα των εβδομήντα χιλιάδων ανθρώπινων κρανίων που έστησε στην Βόρεια Ινδία κατά την εισβολή του εκεί.
Δώδεκα με δεκαπέντε εκατομμύρια ζωές εκτιμάται ότι θέρισαν τα λεφούσια του υπό την ηγεσία του, αριθμός που αντιστοιχεί στο πέντε περίπου τα εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού εκείνης της εποχής. Ποιος αλήθεια είπε ότι η τέχνη εξευγενίζει την ψυχή του ανθρώπου;
Μιναρέδες σαν υψικάμινοι. Η ανάβαση απαγορεύεται λόγω οικοδομικών εργασιών πληροφορεί σχετική επιγραφή. Ο φύλακας ωστόσο δείχνει πολύ λιγότερο κατηγορηματικός όταν, παίζοντας ιδανικά το ρόλο του χαζοτουρίστα που δεν καταλαβαίνει τι γράφει η πινακίδα, ο Ζυρ βγάζει από την τσέπη ένα χαρτονόμισμα επιμένοντας να αγοράσει «τίκετ».
Μετά από μερικές φευγαλέες συνωμοτικές ματιές στα πέριξ, ο φύλακας τσεπώνει το χαρτονόμισμα και μας κάνει νόημα να περάσουμε. Χωρίς τίκετ φυσικά.
Γύρω στα εκατόν πενήντα πανύψηλα σκαλοπάτια των τριάντα πόντων - σαν να λέμε καμιά δεκαπενταριά όροφοι ανάβαση. Ουφ!
Τελικά τα καταφέραμε και φτάσαμε στην κορυφή με την άπαρτη θέα πάνω από την πλατεία, τους τρούλλους και την πόλη. Ευτυχώς άξιζε τον κόπο η προσπάθεια.
Κι ένα σπασίμπα στον «υπαρκτό»
Όποια αποτίμηση κι αν κάνει ο καθένας για τα έργα και τις ημέρες του λεγόμενου «υπαρκτού», όλη η προοδευτική ανθρωπότητα του χρωστά αδιαμφισβήτητα ένα μεγάλο ευχαριστώ σε δυο τουλάχιστον θέματα: Το ένα είναι η μεγάλη πρόοδος που σημειώθηκε στην γυναικεία χειραφέτηση και το άλλο είναι ο μετριασμός του θρησκευτικού αισθήματος. Ειδικά σε ο,τι αφορά την Κεντρική Ασία, και δεδομένων των εξελίξεων στις γειτονικές χώρες, δεν τολμώ ούτε να σκεφτώ τι δύναμη θα είχαν σήμερα οι μουλάδες στα διάφορα πρώην σοβιετικά Σταν, τι σαρία θα έπεφτε και πόσες γυναίκες θα ζούσανε εξαφανισμένες πίσω από μπούρκες αν δεν είχαν προηγηθεί τα εβδομήντα τόσα χρόνια Σοβιετίας.
Αφορμή γι αυτές τις σκέψεις μου δίνουν οι σκηνές συνωστισμού έξω από κεντρικό ξενοδοχείο λόγω προσέλευσης καλεσμένων σε γαμήλια δεξίωση. Γυναίκες με τα «καλά» τους, κορίτσια με σούπερ μίνι, νεαρά ζευγάρια αγκαλιασμένα, άντρες με το παραδοσιακό μουσουλμανικό σκουφάκι, λίγο απ'όλα έχει ο μπαχτσές. Ανοχή και ελευθερία στις ενδυματολογικές επιλογές. Μαζί με κατανάλωση άφθονης βότκας κερασμένης στο πεζοδρόμιο. Ευκαιρία για φωτογράφηση της νύφης και της μαμάς της με το αποκαλυπτικό χαμόγελο της ολόχρυσης οδοντοστοιχίας της.
Το μαυσωλείο
Είχε πολλά χρόνια να μου συμβεί σε ταξίδι, και να που το κακό με βρήκε στη Σαμαρκάνδη. Και μάλιστα όχι όπου κι όπου, αλλά ακριβώς στην είσοδο του μαυσωλείου του Ταμερλάνου, το Gur-e-Amir. Ζαλάδα, κομάρα, αναγούλα. Φτου σου ατυχία! Μα ήταν ανάγκη ν’ αρρωστήσω εδώ;
Σέρνω με το ζόρι τα βήματά μου στο προαύλιο του μαυσωλείου που αρχικά χτίστηκε προς τιμή του πρόωρα χαμένου εγγονού του Ταμερλάνου και κατέληξε τελικά να στεγάσει και τον ίδιο για … μετεωρολογικούς λόγους.
Πράγματι, ενώ ο Ταμερλάνος είχε φροντίσει έγκαιρα για την ανέγερση του προσωπικού του μαυσωλείου στην γενέτειρά του, την Σαχρισάμπζ, καμιά ογδονταριά χιλιόμετρα νότια της Σαμαρκάνδης, μια παρατεταμένη χιονοθύελλα τις μέρες του θανάτου του εμπόδισε τη μεταφορά της σωρού του εκεί. Έτσι ο φιλότεχνος σφαγέας ενταφιάστηκε μέσα σε τούτο δω το κομψοτέχνημα που αποτέλεσε, κατά πώς λέγεται, η βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκαν αργότερα τα σχέδια για το Ταζ Μαχάλ στην Ινδία.
Έχω κάτσει σ’ ένα πεζούλι και με βλέμμα θολό παρακολουθώ το έξι αιώνων μνημείο να γυρίζει μπροστά μου σαν ρόδα σε λουνα πάρκ. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαντασμαγορικός κύκλος από μπλε τρούλους επαναλαμβανόμενους σε διάφορες θέσεις όπως μέσα από καλειδοσκόπιο. Πάει, αυτό ήταν! Αποκλείεται να κρατηθώ άλλο. Πριν καν προλάβω να σκεφτώ, νοιώθω το στομάχι να μου έχει ανέβει στο λαιμό και την ίδια στιγμή αδειάζω όλο τον ... εσωτερικό μου κόσμο στο διπλανό παρτέρι με τα λουλούδια. Οποία ντροπή! Αλλά και τι ανακούφιση (έστω και προσωρινή!)
Για πότε με μάζεψε ο αγαπημένος μου, βρήκε ταξί και γυρίσαμε στο χάνι μας ούτε που θυμάμαι.
Η κατάρα του Ταμερλάνου
Ακόμα και ξαπλωμένη με κλειστά τα μάτια, συνεχίζω να ζαλίζομαι. Στους εμετούς έχουν προστεθεί τώρα ο πυρετός και τα ρίγη. Μα τι διάολο μου συμβαίνει; Μήπως με χτύπησε η κατάρα του Ταμερλάνου; Η φράση αυτή θα μείνει ως το ανέκδοτο του ταξιδιού, ωστόσο δεν την είπα τυχαία. Υπάρχει πράγματι ολόκληρη μυθοπλασία γύρω από την υποτιθέμενη «κατάρα του Ταμερλάνου» και έχει ως εξής:
Λέγεται ότι λίγο πριν πεθάνει, ο Ταμερλάνος έριξε ανάθεμα «σε όποιον θα τάραζε τον αιώνιο ύπνο του». Ο τάφος του ωστόσο ανοίχτηκε με προσωπική διαταγή του Στάλιν, υπό την επίβλεψη του σπουδαίου ανθρωπολόγου Γερασίμωφ στις 20 Ιούνη 1941. Ο Γερασίμωφ ήταν ήδη διάσημος εκείνη την εποχή για την ικανότητά του να αναπαράγει τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου με βάση το κρανίο του. Κι αυτό ακριβώς κλήθηκε να κάνει με το κρανίο του Ταμερλάνου που μεταφέρθηκε επί τούτου στο επιστημονικό εργαστήριο του στην Μόσχα.
Στο μεταξύ, μέσα στον τάφο, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν και την εξής επιγραφή: «όποιος ανοίξει τον τάφο μου θα απελευθερώσει έναν εισβολέα πολύ τρομερότερο από μένα». Και να’σου λοιπόν που δυο μέρες αργότερα, χωρίς επίσημη κήρυξη πολέμου, ο Χίτλερ εξαπολύει την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα και τα ναζιστικά στρατεύματα εισβάλλουν στη Σοβιετική Ένωση. Άντε μετά να πείσεις τους διάφορους δεισιδαίμονες ότι πρόκειται για σύμπτωση! Πολύ περισσότερο που το πράγμα έχει και συνέχεια.
Αφού ολοκληρωθούν οι σχετικές επιστημονικές έρευνες, τα λείψανα του Ταμερλάνου επιστρέφουν στη θέση τους στη Σαμαρκάνδη στις 20 Δεκέμβρη 1942. Και να που έξι βδομάδες αργότερα, μετά από εκατόμβες νεκρών, ο Κόκκινος Στρατός θα κερδίσει τη μάχη του Στάλινγκραντ. Ε, να μην πιστωθεί με την ευκαιρία ο μύθος του Ταμερλάνου μ’ έναν επιπλέον πόντο;
Τελικά, μετά από μια ζόρικη νύχτα, νωρίς το πρωί ο πυρετός έχει υποχωρήσει και η στομαχική διαταραχή μοιάζει σε ύφεση. Είμαι βέβαια ένα ράκος αλλά άμα βρίσκεσαι στην Σαμαρκάνδη, δεν το σκέφτεσαι. Ακόμα και κουρέλι, επιστρατεύεις τις δυνάμεις σου και σηκώνεσαι.
Στο παζάρι
Το κεντρικό παζάρι Σιαμπ είναι αγορά τροφίμων. Σαν να λέμε, κάτι σαν την Βαρβάκειο και τα πέριξ της οδού Αθηνάς στο πιο απλωμένο.
Από προϊόντα, τα αναμενόμενα. Φρούτα εποχής (καρπούζι Μάη μήνα!), λαχανικά, όσπρια, μακαρόνια, όλα χύμα.
Συν βεβαίως οι απαραίτητες ψησταριές. Ουζμπεκιστάν χωρίς σασλίκ θα ήταν σαν Ελλάδα χωρίς πιτόγυρο. Απλά δεν γίνεται!
Μα η βόλτα προσφέρεται πριν απ’ όλα σαν μια πρώτης τάξης ευκαιρία για επιστροφή πίσω στο χρόνο. Όχι πια στο μνημειακό παρελθόν, αλλά στην ίδια τη ζωή όπως κυλούσε άλλοτε στην παλιά Σαμαρκάνδη. Πουθενά αλλού στην πόλη δεν θα βρεις συγκεντρωμένα τόσα χρώματα κι αρώματα, τόση ζωντάνια, τέτοια ανθρωπολογική και ενδυματολογική ποικιλία.
Άσε που στην ίδια γειτονιά βρίσκεται και το άλλο «μαστ» αξιοθέατο της Σαμαρκάνδης, το τζαμί της Μπιμπί Χανούμ, η ανέγερση του οποίου συνοδεύεται από τον σχετικό ανατολίτικο μύθο, με ερωτικό σκανδαλάκι στην αρχή και αίμα για φινάλε.
Το φιλί με το σημάδι
Η περί ου ο λόγος Μπιμπι Χανούμ με το τσαχπίνικο όνομα ήταν Κινέζα σύζυγος του Ταμερλάνου. Σε μία λοιπόν από τις πολλές απουσίες του αυτοκράτορα – πού αλλού; - σε πολεμική εκστρατεία για να πάρει κεφάλια, της ήρθε η ιδέα να του ετοιμάσει ένα δώρο-έκπληξη για την επιστροφή του. Αντί ωστόσο να του φτιάξει κάνα σοροπιαστό με τα χεράκια της ή να πάει να του ψωνίσει καμιά κολόνια, αυτή αποφάσισε να σκοτώσει το χρόνο της αναμονής παραγγέλλοντας την ανέγερση ολόκληρου τζαμιού για χάρη του. Και γιατί όχι εδώ που τα λέμε; Μήπως και θα το πλήρωνε από την τσέπη της;
Βρίσκει το λοιπόν τον κατάλληλο αρχιτέκτονα, συμφωνούνται τα σχέδια κι όλα τσουλάνε μια χαρά με την ανέγερση να προχωράει σφαίρα ώσπου, εντελώς αναπάντεχα και κόντρα σε κάθε συνδικαλιστική δεοντολογία της εποχής, ο αρχιτέκτονας κηρύσσει στάση εργασίας. Το αίτημα; Ένα φιλί από την Μπιμπί Χανούμ! Αλλιώς, της λέει, τζαμί δεν έχει. Θα τ' αφήσει ημιτελές.
Βρε καλέ μου, βρε χρυσέ μου, παντρεμένη γυναίκα είμαι, (υποθέτουμε ότι) είπε αρχικά εκείνη, δεν είναι σωστά πράγματα αυτά, πλην όμως ο ερωτοχτυπημένος αρχιτέκτονας είναι ανένδοτος. Φιλί εδώ και τώρα. Ίσως βέβαια να είχε διακρίνει και κάποια χλιαρότητα στον τόνο της άρνησης της Μπιμπί, ποιος ξέρει; Όπως και να’χει, μετά από πολύωρες διαπραγματεύσεις (ή τσαλιμάκια, όπως το δει ο καθένας), το αίτημα τελικά ικανοποιείται και το φιλί δίνεται.
Τώρα τι σόι φιλί ήταν αυτό, θα σας γελάσω, η ιστορία πάντως λέει ότι άφησε σημάδι στο πρόσωπο της αυτοκρατορικής συζύγου. Σημάδι κυριολεκτικά ή με την μεταφορική έννοια (τα ίχνη του πάθους), δεν ξέρω, ο Ταμερλάνος πάντως το εντόπισε με το που πάτησε το πόδι του πίσω στην Σαμαρκάνδη. Ουαί κι αλίμονο! Γιατί άμα ένας Ταμερλάνος τα πάρει στο κρανίο, το μόνο σίγουρο είναι ότι κάποιος άλλος θα χάσει το δικό του. Ο αρχιτέκτονας εν προκειμένω…
Όσο για την Μπιμπί Χανούμ, με δεδομένα τα ήθη της εποχής και τον, ας πούμε κάπως δύστροπο χαρακτήρα του συζύγου της, μπορείς να πεις ότι την γλίτωσε σχετικά φτηνά. Σε αντίθεση με τον αρχιτέκτονα, κράτησε το κεφάλι της στη θέση του, και ως τιμωρία ο Ταμερλάνος της επέβαλε να κυκλοφορεί δια βίου με φερετζέ για να κρύψει το σημάδι της απιστίας της. Μα με την ευκαιρία η συζυγική οργή πήρε αμπάριζα και τις υπόλοιπες γυναίκες της αυτοκρατορίας οι οποίες υποχρεώθηκαν με σχετικό διάταγμα να καλύψουν όλες τα πρόσωπά τους για να μην προκαλούν εφεξής τους άντρες! Οι αντιλήψεις περί συλλογικής ευθύνης και τιμωρίας έχουν, απ’ ο,τι φαίνεται βαθιές ρίζες στην Ιστορία…
Η κατάρα του Ταμερλάνου (μέρος Β’)
Ώρα λοιπόν για μια επίσκεψη στο τζαμί της γλυκοφιλούσας. Δεν έχουν ωστόσο περάσει ούτε πέντε λεφτά από τη στιγμή που πάτησα το πόδι μου στο προαύλιο, και να’ σου ξανά οι ζαλάδες, να οι σκοτοδίνες, να και το στομάχι έτοιμο να εκτοξεύσει το περιεχόμενο του κι όποιον πάρουν τα σκάγια! Ε όχι, δεν είναι δυνατόν! Πόση γκαντεμιά πια;
Βγαίνω έξω τρέχοντας, ν’ αφήσω τουλάχιστον την κατάθεσή μου εκτός ορίων του θεωρούμενου ως ιερού χώρου. Ευτυχώς πρόλαβα! Είναι όμως φανερό ότι κάτι δεν πάει καλά ανάμεσα σ’ εμένα και τον Ταμερλάνο. Έτσι και πλησιάσω από κοντά κάτι πολύ δικό του, από τάφο μέχρι σύζυγο, τσουπ και την τσίμπησα την αδιαθεσία. Λέω να μην πάρω προσωπικά την «κατάρα» του, πάντως καλή χημεία μεταξύ μας δεν υπάρχει.
Επιστρέφουμε και πάλι κακήν κακώς στο χάνι μας για δεύτερη φορά. Τέρμα δυστυχώς για μένα οι επισκέψεις στην Σαμαρκάνδη. Βγάζω την υπόλοιπη μέρα στο κρεβάτι. Προέχει να συνέλθω. Αύριο το πρωί επίκειται να διαβούμε τα σύνορα για το Τατζικιστάν και οφείλω να είμαι ετοιμοπόλεμη. Γραφειοκρατία εν όψει!
Ταμερλάνος, ή αλλιώς Τιμούρ. Η μάστιγα των θεών και τρόμος της Ασίας. Ο σφαγέας που έστηνε πυραμίδες με τα κρανία των σκοτωμένων εχθρών του, και ταυτόχρονα προίκιζε την πόλη-ερωμένη του με εκθαμβωτικά μνημεία αξεπέραστης καλλιτεχνικής εκλέπτυνσης. Όλα για την πρωτεύουσα του. Όλα για την Σαμαρκάνδη!
Η σχετική ανάρτηση υπάρχει και στο σάιτ μας, στο λινκ
ΟΥΖΜΠΕΚΙΣΤΑΝ 5 - ΣΑΜΑΡΚΑΝΔΗ, ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΙΜΑΤΟΣ | Κώστας Ζυρίνης & Ισαβέλλα Μπερτράν
Το ημιθανές Λάντα
Το αγοραίο που θα μας πάει από τη Μπουχάρα στη Σαμαρκάνδη είναι ένα ημιθανές Λάντα το οποίο αντί για βενζίνη καίει κάποιο είδος υγραερίου. Για να ανεφοδιαστεί από αρμόδιο υγραεριάδικο πρέπει, λέει, καλού κακού, να βγούμε από το όχημα και να πάμε να σταθούμε σε μια απόσταση ασφαλείας, γύρω στα εξήντα μέτρα, γιατί ποτέ δεν ξέρεις.
Στο μεταξύ, ο Ζυρ έχει οπλίσει τη φωτογραφική, έχει νετάρει, και περιμένει σε επιφυλακή μπας και απαθανατίσει την έκρηξη. Άμα έχεις τραβήξει την ταινία του Πολυτεχνείου και μερικά ακόμα χιλιόμετρα σελιλόιντ με συγκρούσεις και φωτιές, το χούι δεν σ' αφήνει με τίποτε.
Όσο για μένα, προσπαθώ ν’ απαντήσω στο ερώτημα γιατί άραγε το επίμαχο Λάντα να είναι επικίνδυνο κατά την φόρτωση του υγραερίου και να μην είναι κατά τη μεταφορά μας επί τόσες ώρες. Μας δουλεύουν; Δεν θα νοιώσω ασφαλής μέχρι να αποβιβαστώ τελεσίδικα.
Στη Σαμαρκάνδη φτάνουμε τελικά μετά από κάνα τετράωρο, ακμαίοι και ακέραιοι. Ο δε οδηγός δεν θα παιδευτεί ευτυχώς να εντοπίσει το χάνι που είχα επιλέξει βάσει περιγραφών του Λόνλυ Πλάνετ. Δεν είπα χάλι, χάνι είπα, αλλά ισχύουν και οι δύο χαρακτηρισμοί. Ολίγον παρακμιακό, ολίγον κακόγουστο αλλά, αν μη τι άλλο, βρίσκεται σε επιτελικό σημείο της πόλης απ όπου θα μπορούμε να εξορμούμε προς όλες τις κατευθύνσεις με τις στοιχειώδεις ευκολίες χωρίς χάσιμο χρόνου.
Η Σαμαρκάνδη με τ’ όνομα (και η Μπουχάρα με την χάρη)
Θα το πω μία κι έξω από την αρχή κι ας ακούγεται «κάπως»: Παρά την φήμη της, δικαιολογημένη ασφαλώς από σκοπιά Ιστορίας και καλλιτεχνίας μνημείων, η Σαμαρκάνδη δεν με κέρδισε ως πόλη. Στην Μπουχάρα, τα παλιά πλινθόκτιστα, οι λαϊκές γειτονιές, τα λαβυρινθώδη στενά, όλα τα στοιχεία μαζί συγκροτούν ένα ολοζώντανο αρχαίο σκηνικό μέσα από το οποίο τα μνημεία αναδύονται ως κορυφαία αισθητικά επιτεύγματα ενός ενιαίου συνόλου. Δεν τα θαυμάζεις μονάχα ως εξαίσια απομεινάρια μιας αλλοτινής εποχής. Τα νοιώθεις ως κομμάτι μιας ιστορίας που ανασαίνει και σήμερα.
Αντίθετα στην Σαμαρκάνδη η παλιά πόλη έχει περίπου εξαφανιστεί, ο βασικός αστικός ιστός χαρακτηρίζεται από φαρδιούς δρόμους με σοβιετόστροφα κτήρια, και τα συμπλέγματα των ιστορικών μνημείων αποτελούν στην ουσία μεμονωμένες νησίδες, ύψιστου κάλλους και αξεπέραστης τέχνης, αναμφίβολα, αλλά … νησίδες. Δηλαδή σε ιστορική ασυνέχεια με τον μάλλον αδιάφορο περιβάλλοντα χώρο.
Ουφ! Το είπα και ξαλάφρωσα. Από κει και πέρα, το τι προτιμάει ο καθένας είναι προσωπική του υπόθεση. Εξάλλου δεν φημίζομαι ως γνωστόν για τα μέιν στριμ γούστα μου
Ρεγκιστάν
Η πλατεία Ρεγκιστάν δεν χρειάζεται ειδικές συστάσεις. Κατά τη γνώμη μου συγκαταλέγεται δίχως άλλο στην τριάδα των κορυφαίων μεγάλων πλατειών του κόσμου (μαζί με την Μεϊντάν Ιμάμ στο Ισπαχάν και την Κόκκινη Πλατεία στη Μόσχα), ένα διαμάντι ανεκτίμητης αξίας ανάμεσα στα άλλα βαρύτιμα πετράδια που συναπαρτίζουν το μακρύ περιδέραιο των μνημείων του Δρόμου του Μεταξιού.
Άλλοτε κέντρο της εξαφανισμένης πλέον παλιάς πόλης, η πλατεία χρονολογείται από τον 15ο αιώνα, ενώ οι μοναδικής ομορφιάς μεντρέσες (κορανικές σχολές) που την πλαισιώνουν ξεκίνησαν να οικοδομούνται λίγες δεκαετίες μετά το θάνατο του γνωστού μας Ταμερλάνου που επέλεξε την Σαμαρκάνδη το 1370 ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του, οδηγώντας την πόλη στον κολοφώνα της δόξας της.
Ιδρυτής της δυναστείας των Τιμουριδών, αντιφατικό κράμα ανελέητης βίας και ύψιστης καλλιτεχνικής εκλέπτυνσης, ο Ταμερλάνος έχει περάσει στην ιστορία ως ο θεμελιωτής της αισθητικής πάνω στην οποία στηρίχτηκαν οι διάδοχοί του για να φτιάξουν όσα θαυμάζουν τώρα τα έκθαμβα μάτια μας ενώ τριγυρνάμε στην πλατεία του Ρεγκιστάν.
Εισάγοντας καλλιτέχνες και τεχνίτες απ’ όλες τις περιοχές που κατακτούσε, επί των ημερών του ξεκίνησε στη Σαμαρκάνδη ένας χωρίς προηγούμενο οικοδομικός οργασμός. Λέγεται μάλιστα ότι αρεσκόταν να επιβλέπει προσωπικά τις εργασίες, παρεμβαίνοντας συχνά για να δώσει τις δικές του αισθητικές λύσεις.
Με την ίδια ωστόσο ευκολία μπορούσε την επόμενη κι όλας στιγμή να διατάξει σφαγές και λεηλασίες φρικαλέων διαστάσεων, με γνωστότερο ανδραγάθημα την πυραμίδα των εβδομήντα χιλιάδων ανθρώπινων κρανίων που έστησε στην Βόρεια Ινδία κατά την εισβολή του εκεί.
Δώδεκα με δεκαπέντε εκατομμύρια ζωές εκτιμάται ότι θέρισαν τα λεφούσια του υπό την ηγεσία του, αριθμός που αντιστοιχεί στο πέντε περίπου τα εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού εκείνης της εποχής. Ποιος αλήθεια είπε ότι η τέχνη εξευγενίζει την ψυχή του ανθρώπου;
Μιναρέδες σαν υψικάμινοι. Η ανάβαση απαγορεύεται λόγω οικοδομικών εργασιών πληροφορεί σχετική επιγραφή. Ο φύλακας ωστόσο δείχνει πολύ λιγότερο κατηγορηματικός όταν, παίζοντας ιδανικά το ρόλο του χαζοτουρίστα που δεν καταλαβαίνει τι γράφει η πινακίδα, ο Ζυρ βγάζει από την τσέπη ένα χαρτονόμισμα επιμένοντας να αγοράσει «τίκετ».
Μετά από μερικές φευγαλέες συνωμοτικές ματιές στα πέριξ, ο φύλακας τσεπώνει το χαρτονόμισμα και μας κάνει νόημα να περάσουμε. Χωρίς τίκετ φυσικά.
Γύρω στα εκατόν πενήντα πανύψηλα σκαλοπάτια των τριάντα πόντων - σαν να λέμε καμιά δεκαπενταριά όροφοι ανάβαση. Ουφ!
Τελικά τα καταφέραμε και φτάσαμε στην κορυφή με την άπαρτη θέα πάνω από την πλατεία, τους τρούλλους και την πόλη. Ευτυχώς άξιζε τον κόπο η προσπάθεια.
Κι ένα σπασίμπα στον «υπαρκτό»
Όποια αποτίμηση κι αν κάνει ο καθένας για τα έργα και τις ημέρες του λεγόμενου «υπαρκτού», όλη η προοδευτική ανθρωπότητα του χρωστά αδιαμφισβήτητα ένα μεγάλο ευχαριστώ σε δυο τουλάχιστον θέματα: Το ένα είναι η μεγάλη πρόοδος που σημειώθηκε στην γυναικεία χειραφέτηση και το άλλο είναι ο μετριασμός του θρησκευτικού αισθήματος. Ειδικά σε ο,τι αφορά την Κεντρική Ασία, και δεδομένων των εξελίξεων στις γειτονικές χώρες, δεν τολμώ ούτε να σκεφτώ τι δύναμη θα είχαν σήμερα οι μουλάδες στα διάφορα πρώην σοβιετικά Σταν, τι σαρία θα έπεφτε και πόσες γυναίκες θα ζούσανε εξαφανισμένες πίσω από μπούρκες αν δεν είχαν προηγηθεί τα εβδομήντα τόσα χρόνια Σοβιετίας.
Αφορμή γι αυτές τις σκέψεις μου δίνουν οι σκηνές συνωστισμού έξω από κεντρικό ξενοδοχείο λόγω προσέλευσης καλεσμένων σε γαμήλια δεξίωση. Γυναίκες με τα «καλά» τους, κορίτσια με σούπερ μίνι, νεαρά ζευγάρια αγκαλιασμένα, άντρες με το παραδοσιακό μουσουλμανικό σκουφάκι, λίγο απ'όλα έχει ο μπαχτσές. Ανοχή και ελευθερία στις ενδυματολογικές επιλογές. Μαζί με κατανάλωση άφθονης βότκας κερασμένης στο πεζοδρόμιο. Ευκαιρία για φωτογράφηση της νύφης και της μαμάς της με το αποκαλυπτικό χαμόγελο της ολόχρυσης οδοντοστοιχίας της.
Το μαυσωλείο
Είχε πολλά χρόνια να μου συμβεί σε ταξίδι, και να που το κακό με βρήκε στη Σαμαρκάνδη. Και μάλιστα όχι όπου κι όπου, αλλά ακριβώς στην είσοδο του μαυσωλείου του Ταμερλάνου, το Gur-e-Amir. Ζαλάδα, κομάρα, αναγούλα. Φτου σου ατυχία! Μα ήταν ανάγκη ν’ αρρωστήσω εδώ;
Σέρνω με το ζόρι τα βήματά μου στο προαύλιο του μαυσωλείου που αρχικά χτίστηκε προς τιμή του πρόωρα χαμένου εγγονού του Ταμερλάνου και κατέληξε τελικά να στεγάσει και τον ίδιο για … μετεωρολογικούς λόγους.
Πράγματι, ενώ ο Ταμερλάνος είχε φροντίσει έγκαιρα για την ανέγερση του προσωπικού του μαυσωλείου στην γενέτειρά του, την Σαχρισάμπζ, καμιά ογδονταριά χιλιόμετρα νότια της Σαμαρκάνδης, μια παρατεταμένη χιονοθύελλα τις μέρες του θανάτου του εμπόδισε τη μεταφορά της σωρού του εκεί. Έτσι ο φιλότεχνος σφαγέας ενταφιάστηκε μέσα σε τούτο δω το κομψοτέχνημα που αποτέλεσε, κατά πώς λέγεται, η βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκαν αργότερα τα σχέδια για το Ταζ Μαχάλ στην Ινδία.
Έχω κάτσει σ’ ένα πεζούλι και με βλέμμα θολό παρακολουθώ το έξι αιώνων μνημείο να γυρίζει μπροστά μου σαν ρόδα σε λουνα πάρκ. Το αποτέλεσμα είναι ένας φαντασμαγορικός κύκλος από μπλε τρούλους επαναλαμβανόμενους σε διάφορες θέσεις όπως μέσα από καλειδοσκόπιο. Πάει, αυτό ήταν! Αποκλείεται να κρατηθώ άλλο. Πριν καν προλάβω να σκεφτώ, νοιώθω το στομάχι να μου έχει ανέβει στο λαιμό και την ίδια στιγμή αδειάζω όλο τον ... εσωτερικό μου κόσμο στο διπλανό παρτέρι με τα λουλούδια. Οποία ντροπή! Αλλά και τι ανακούφιση (έστω και προσωρινή!)
Για πότε με μάζεψε ο αγαπημένος μου, βρήκε ταξί και γυρίσαμε στο χάνι μας ούτε που θυμάμαι.
Η κατάρα του Ταμερλάνου
Ακόμα και ξαπλωμένη με κλειστά τα μάτια, συνεχίζω να ζαλίζομαι. Στους εμετούς έχουν προστεθεί τώρα ο πυρετός και τα ρίγη. Μα τι διάολο μου συμβαίνει; Μήπως με χτύπησε η κατάρα του Ταμερλάνου; Η φράση αυτή θα μείνει ως το ανέκδοτο του ταξιδιού, ωστόσο δεν την είπα τυχαία. Υπάρχει πράγματι ολόκληρη μυθοπλασία γύρω από την υποτιθέμενη «κατάρα του Ταμερλάνου» και έχει ως εξής:
Λέγεται ότι λίγο πριν πεθάνει, ο Ταμερλάνος έριξε ανάθεμα «σε όποιον θα τάραζε τον αιώνιο ύπνο του». Ο τάφος του ωστόσο ανοίχτηκε με προσωπική διαταγή του Στάλιν, υπό την επίβλεψη του σπουδαίου ανθρωπολόγου Γερασίμωφ στις 20 Ιούνη 1941. Ο Γερασίμωφ ήταν ήδη διάσημος εκείνη την εποχή για την ικανότητά του να αναπαράγει τα χαρακτηριστικά ενός προσώπου με βάση το κρανίο του. Κι αυτό ακριβώς κλήθηκε να κάνει με το κρανίο του Ταμερλάνου που μεταφέρθηκε επί τούτου στο επιστημονικό εργαστήριο του στην Μόσχα.
Στο μεταξύ, μέσα στον τάφο, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν και την εξής επιγραφή: «όποιος ανοίξει τον τάφο μου θα απελευθερώσει έναν εισβολέα πολύ τρομερότερο από μένα». Και να’σου λοιπόν που δυο μέρες αργότερα, χωρίς επίσημη κήρυξη πολέμου, ο Χίτλερ εξαπολύει την επιχείρηση Μπαρμπαρόσα και τα ναζιστικά στρατεύματα εισβάλλουν στη Σοβιετική Ένωση. Άντε μετά να πείσεις τους διάφορους δεισιδαίμονες ότι πρόκειται για σύμπτωση! Πολύ περισσότερο που το πράγμα έχει και συνέχεια.
Αφού ολοκληρωθούν οι σχετικές επιστημονικές έρευνες, τα λείψανα του Ταμερλάνου επιστρέφουν στη θέση τους στη Σαμαρκάνδη στις 20 Δεκέμβρη 1942. Και να που έξι βδομάδες αργότερα, μετά από εκατόμβες νεκρών, ο Κόκκινος Στρατός θα κερδίσει τη μάχη του Στάλινγκραντ. Ε, να μην πιστωθεί με την ευκαιρία ο μύθος του Ταμερλάνου μ’ έναν επιπλέον πόντο;
Τελικά, μετά από μια ζόρικη νύχτα, νωρίς το πρωί ο πυρετός έχει υποχωρήσει και η στομαχική διαταραχή μοιάζει σε ύφεση. Είμαι βέβαια ένα ράκος αλλά άμα βρίσκεσαι στην Σαμαρκάνδη, δεν το σκέφτεσαι. Ακόμα και κουρέλι, επιστρατεύεις τις δυνάμεις σου και σηκώνεσαι.
Στο παζάρι
Το κεντρικό παζάρι Σιαμπ είναι αγορά τροφίμων. Σαν να λέμε, κάτι σαν την Βαρβάκειο και τα πέριξ της οδού Αθηνάς στο πιο απλωμένο.
Από προϊόντα, τα αναμενόμενα. Φρούτα εποχής (καρπούζι Μάη μήνα!), λαχανικά, όσπρια, μακαρόνια, όλα χύμα.
Συν βεβαίως οι απαραίτητες ψησταριές. Ουζμπεκιστάν χωρίς σασλίκ θα ήταν σαν Ελλάδα χωρίς πιτόγυρο. Απλά δεν γίνεται!
Μα η βόλτα προσφέρεται πριν απ’ όλα σαν μια πρώτης τάξης ευκαιρία για επιστροφή πίσω στο χρόνο. Όχι πια στο μνημειακό παρελθόν, αλλά στην ίδια τη ζωή όπως κυλούσε άλλοτε στην παλιά Σαμαρκάνδη. Πουθενά αλλού στην πόλη δεν θα βρεις συγκεντρωμένα τόσα χρώματα κι αρώματα, τόση ζωντάνια, τέτοια ανθρωπολογική και ενδυματολογική ποικιλία.
Άσε που στην ίδια γειτονιά βρίσκεται και το άλλο «μαστ» αξιοθέατο της Σαμαρκάνδης, το τζαμί της Μπιμπί Χανούμ, η ανέγερση του οποίου συνοδεύεται από τον σχετικό ανατολίτικο μύθο, με ερωτικό σκανδαλάκι στην αρχή και αίμα για φινάλε.
Το φιλί με το σημάδι
Η περί ου ο λόγος Μπιμπι Χανούμ με το τσαχπίνικο όνομα ήταν Κινέζα σύζυγος του Ταμερλάνου. Σε μία λοιπόν από τις πολλές απουσίες του αυτοκράτορα – πού αλλού; - σε πολεμική εκστρατεία για να πάρει κεφάλια, της ήρθε η ιδέα να του ετοιμάσει ένα δώρο-έκπληξη για την επιστροφή του. Αντί ωστόσο να του φτιάξει κάνα σοροπιαστό με τα χεράκια της ή να πάει να του ψωνίσει καμιά κολόνια, αυτή αποφάσισε να σκοτώσει το χρόνο της αναμονής παραγγέλλοντας την ανέγερση ολόκληρου τζαμιού για χάρη του. Και γιατί όχι εδώ που τα λέμε; Μήπως και θα το πλήρωνε από την τσέπη της;
Βρίσκει το λοιπόν τον κατάλληλο αρχιτέκτονα, συμφωνούνται τα σχέδια κι όλα τσουλάνε μια χαρά με την ανέγερση να προχωράει σφαίρα ώσπου, εντελώς αναπάντεχα και κόντρα σε κάθε συνδικαλιστική δεοντολογία της εποχής, ο αρχιτέκτονας κηρύσσει στάση εργασίας. Το αίτημα; Ένα φιλί από την Μπιμπί Χανούμ! Αλλιώς, της λέει, τζαμί δεν έχει. Θα τ' αφήσει ημιτελές.
Βρε καλέ μου, βρε χρυσέ μου, παντρεμένη γυναίκα είμαι, (υποθέτουμε ότι) είπε αρχικά εκείνη, δεν είναι σωστά πράγματα αυτά, πλην όμως ο ερωτοχτυπημένος αρχιτέκτονας είναι ανένδοτος. Φιλί εδώ και τώρα. Ίσως βέβαια να είχε διακρίνει και κάποια χλιαρότητα στον τόνο της άρνησης της Μπιμπί, ποιος ξέρει; Όπως και να’χει, μετά από πολύωρες διαπραγματεύσεις (ή τσαλιμάκια, όπως το δει ο καθένας), το αίτημα τελικά ικανοποιείται και το φιλί δίνεται.
Τώρα τι σόι φιλί ήταν αυτό, θα σας γελάσω, η ιστορία πάντως λέει ότι άφησε σημάδι στο πρόσωπο της αυτοκρατορικής συζύγου. Σημάδι κυριολεκτικά ή με την μεταφορική έννοια (τα ίχνη του πάθους), δεν ξέρω, ο Ταμερλάνος πάντως το εντόπισε με το που πάτησε το πόδι του πίσω στην Σαμαρκάνδη. Ουαί κι αλίμονο! Γιατί άμα ένας Ταμερλάνος τα πάρει στο κρανίο, το μόνο σίγουρο είναι ότι κάποιος άλλος θα χάσει το δικό του. Ο αρχιτέκτονας εν προκειμένω…
Όσο για την Μπιμπί Χανούμ, με δεδομένα τα ήθη της εποχής και τον, ας πούμε κάπως δύστροπο χαρακτήρα του συζύγου της, μπορείς να πεις ότι την γλίτωσε σχετικά φτηνά. Σε αντίθεση με τον αρχιτέκτονα, κράτησε το κεφάλι της στη θέση του, και ως τιμωρία ο Ταμερλάνος της επέβαλε να κυκλοφορεί δια βίου με φερετζέ για να κρύψει το σημάδι της απιστίας της. Μα με την ευκαιρία η συζυγική οργή πήρε αμπάριζα και τις υπόλοιπες γυναίκες της αυτοκρατορίας οι οποίες υποχρεώθηκαν με σχετικό διάταγμα να καλύψουν όλες τα πρόσωπά τους για να μην προκαλούν εφεξής τους άντρες! Οι αντιλήψεις περί συλλογικής ευθύνης και τιμωρίας έχουν, απ’ ο,τι φαίνεται βαθιές ρίζες στην Ιστορία…
Η κατάρα του Ταμερλάνου (μέρος Β’)
Ώρα λοιπόν για μια επίσκεψη στο τζαμί της γλυκοφιλούσας. Δεν έχουν ωστόσο περάσει ούτε πέντε λεφτά από τη στιγμή που πάτησα το πόδι μου στο προαύλιο, και να’ σου ξανά οι ζαλάδες, να οι σκοτοδίνες, να και το στομάχι έτοιμο να εκτοξεύσει το περιεχόμενο του κι όποιον πάρουν τα σκάγια! Ε όχι, δεν είναι δυνατόν! Πόση γκαντεμιά πια;
Βγαίνω έξω τρέχοντας, ν’ αφήσω τουλάχιστον την κατάθεσή μου εκτός ορίων του θεωρούμενου ως ιερού χώρου. Ευτυχώς πρόλαβα! Είναι όμως φανερό ότι κάτι δεν πάει καλά ανάμεσα σ’ εμένα και τον Ταμερλάνο. Έτσι και πλησιάσω από κοντά κάτι πολύ δικό του, από τάφο μέχρι σύζυγο, τσουπ και την τσίμπησα την αδιαθεσία. Λέω να μην πάρω προσωπικά την «κατάρα» του, πάντως καλή χημεία μεταξύ μας δεν υπάρχει.
Επιστρέφουμε και πάλι κακήν κακώς στο χάνι μας για δεύτερη φορά. Τέρμα δυστυχώς για μένα οι επισκέψεις στην Σαμαρκάνδη. Βγάζω την υπόλοιπη μέρα στο κρεβάτι. Προέχει να συνέλθω. Αύριο το πρωί επίκειται να διαβούμε τα σύνορα για το Τατζικιστάν και οφείλω να είμαι ετοιμοπόλεμη. Γραφειοκρατία εν όψει!
Attachments
Last edited by a moderator:
